Kapitulli 16: Provania e Perëndisë
Lesson 18 Chapter 8 Module 4
Provania e Perëndisë
Nëse Perëndia ka nën kontroll gjithçka, si do munden veprimet tona të kenë domethënie reale? Çfarë janë dekretet e Perëndisë?
SHPJEGIME DHE BAZA NGA SHKRIMET
Sapo kuptojmë se Perëndia është Krijuesi i gjithë-fuqishëm (shiko kapitullin 15), duket e arsyeshme që të dalim në përfundimin se Ai gjithashtu ruan vazhdimësinë dhe drejton gjithçka në univers. Paçka se termi provani nuk gjendet në Shkrim, ai është përdorur në mënyrë tradicionale për të përmbledhur marrëdhënien e vazhdueshme të Perëndisë me krijimin që Ai ka bërë. Kur ne pranojmë doktrinën biblike të provanisë, ne shmangim katër gabime të zakonshme në të menduarin rreth marrëdhënies së Perëndisë me krijimin. Doktrina biblike nuk është deizëm (që jep mësim se Perëndia e krijoi botën dhe pastaj në thelb e braktisi atë), as panteizëm (që mëson se krijimi nuk ka një ekzistencë reale, të veçantë në vetvete, por është vetëm pjesë e Perëndisë), por provania na mëson se paçka se Perëndia është aktivisht i lidhur me krijimin dhe i përfshirë në të në çdo moment, krijimi është veçan Tij. Për më tepër, kjo doktrinë biblike, nuk na mëson se ngjarjet në krijim janë përcaktuar nga rastësia (apo kuturu), e as përcaktohen nga fati jovetor (apo përcaktueshmëria), por nga Perëndia, i Cili është vetor, e megjithëkëtë Krijuesi dhe Zoti i fuqishëm dhe i pafundmë.
Provaninë mund ta përkufizojmë si vijon: Perëndia është vazhdimisht i përfshirë në të tëra gjërat e krijuara në një mënyrë të atillë që Ai (1) i mban në ekzistencë dhe ruan vetitë e tyre me të cilat i krijoi; (2) bashkëpunon me gjërat e krijuara në çdo veprim, duke drejtuar vetitë e tyre të veçanta, për t’i bërë ato që të veprojnë sikurse ato veprojnë; dhe (3) i drejton ato për të përmbushur qëllimet e tyre.
Nën kategorinë e përgjithshme të provanisë, kemi tre nëntema, në përputhje me tre elementët e përkufizimit të mësipërm: (1) Ruajtja e vazhdimësisë, (2) Pajtueshmërisë, dhe (3) Qeverisja.
Secilën prej këtyre ne do ta shqyrtojmë veçmas, pastaj do të marrim në shqyrtim pikëpamjet dhe kundërshtitë e ndryshme të ngritura ndaj doktrinës së provanisë. Duhet vërejtur se kjo është një doktrinë mbi të cilën ka patur mosmarrëveshje thelbësore ndër të krishterët që prej historisë së hershme të kishës, veçanërisht në lidhje me raportin e Perëndisë me zgjedhjet e vullnetshme të krijesave morale. Në këtë kapitull, fillimisht do të paraqesim një përmbledhje të pozitës së favorizuar në këtë libër mësimor (e cila rëndom quhet pozita e “Reformuar” apo “Kalviniste”),[86]1 pastaj do të marrim në shqyrtim argumentet që janë parashtruar nga një pozitë tjetër (e cila është quajtur rëndom: pozita “Arminiane”).
A. Ruajtja e Vazhdimësisë
Perëndia i mban të tëra gjërat e krijuara në ekzistencë dhe ruan vetitë e tyre me të cilat Ai i krijoi.
“Hebrenjve” 1:3 na thotë se Krishti është “duke i mbajtur të gjitha me fjalën e fuqisë së tij.” Fjala greqisht e përkthyer “duke i mbajtur” është φέρω (G5770) “mbaj, mbart.” Kjo fjalë është përdorur rëndom në Besëlidhjen e Re për të shprehur mbajtjen e diçkaje nga një vend, tek një tjetër, si për shembull sjelljen e një të paralizuari në një vig tek Jezusi (Luka 5:18), sjelljen e verës tek dollibashi i gostisë (Gjoni 2:8), apo sjelljen e mantelit dhe librave tek Pali (2 Tim. 4:13). Ajo nuk ka kuptimin e vetëm “mbaj në ekzistencë,” por ka kuptimin e një kontrolli aktiv, të qëllimshëm mbi atë gjë që mbartet nga një vend tek një tjetër. Tek “Hebrenjve” 1:3, përdorimi i pjesores së kohës së tashme nënkupton që Jezusi është “vazhdimisht duke i mbajtur tërë gjërat” në univers, me fjalën e fuqisë së tij. Krishti është i përfshirë në mënyrë aktive në veprën e provanisë.
Në mënyrë të ngjashme, tek “Kolosianëve” 1:17, Pali thotë për Krishtin që “të gjitha qëndrojnë nëpërmjet tij.” Fraza “të gjitha gjërat” i referohet çdo gjëje të krijuar në univers (shiko v. 16), dhe ky varg pohon që Krishti mban në ekzistencë gjithçka. Në Të ato vazhdojnë të ekzistojnë apo të “durojnë” ([87]NASB [88]mg.). Të dyja vargjet nënkuptojnë se nëse Krishti do të pushonte veprimtarinë e Tij të vazhdueshme të mbajtjes së të tëra gjërave në univers, atëherë të tërë, me përjashtim të Perëndisë trinjësh do të pushonin aty për aty së ekzistuari. Një mësim i tillë pohohet gjithashtu nga Pali, kur ai thotë “Sepse në të ne jetojmë, lëvizim dhe jemi” (Veprat 17:28), dhe nga Ezdra: “Vetëm ti je ZOTI! Ti ke bërë qiejt, qiejt e qiejve dhe tërë ushtrinë e tyre, dheun dhe tërë ato që qëndrojnë mbi të, detet dhe gjithçka që është në ta. Ti i mban gjallë tërë këto gjëra dhe ushtria e qiejve të adhuron” (Neh. 9:6). Pjetri thotë gjithashtu se “qiejt e sotëm dhe dheu i sotëm” janë “të rezervuar për ditën e gjyqit” (2 Pjetrit 3:7).
Një aspekt i mbajtjes në ekzistencë përmes provanisë së Perëndisë, është fakti që Ai vazhdon të na japë frymë për çdo çast. Elihu, në mençurinë e tij thotë për Perëndinë: “Në qoftë se Perëndia do të vendoste në zemrën e vet të tërhiqte Frymën dhe hukatjen e tij, çdo mish do të shkatërrohej njëkohësisht dhe njeriu do të kthehej në pluhur” (Jobi 34:14–15; kr. Psa. 104:29).
Perëndia, duke ruajtur vazhdimësinë e të gjitha gjërave që ka bërë, bën gjithashtu që ato të ruajnë vetitë me të cilat Ai i krijoi. Perëndia ruan lëndën e ujit në një mënyrë të atillë që ai vazhdon të ketë vetitë që ka uji. Ai bën që bari të vazhdojë të rritet si bar, me të tëra karakteristikat e veta dalluese. Ai bën që letra tek e cila është shkruar kjo fjali, të vazhdojë të mbetet letër, në mënyrë që të mos shpërbëhet në mënyrë spontane duke u kthyer në ujë e të shkojë me rrjedhën e vet apo të ndryshojë duke u kthyer në një gjë të gjallë e të fillojë të rritet! Derisa mbi të, të veprohet nga një pjesë tjetër e krijimit dhe për rrjedhojë vetitë e saj të ndryshohen (për shembull, derisa të digjet me zjarr e të kthehet në hi), kjo letër do të vazhdojë të ketë vetitë e letrës për sa kohë që Perëndia ruan vazhdimësinë e tokës dhe krijimit që Ai ka bërë.
Sidoqoftë, ne nuk duhet ta mendojmë ruajtjen e vazhdimësisë së krijimit prej Perëndisë si një krijim të ri të vazhdueshëm: Ai nuk krijon në mënyrë të vazhdueshme atome dhe molekula të reja për çdo moment ekzistues. Përkundrazi, Ai ruan vazhdimësinë e asaj që është krijuar tashmë: Ai e “mban gjithçka” me fjalën e fuqisë së tij (Heb. 1:3, përkthim i autorit). Ne duhet që gjithashtu të vlerësojmë faktin që gjërat e krijuara janë reale dhe se karakteristikat e tyre janë reale gjithashtu. Unë nuk është se thjesht përfytyroj që guri që kam në dorë është i fortë, ai është i fortë. Po qe se i bie kokës me të, unë nuk përfytyroj se ai thjesht do të më dhembë, ai të dhemb vërtetë! Për shkak se Perëndia bën që ky gur të ruajë vetitë me të cilat është krijuar, guri ka qenë i fortë që prej ditës kur u formua, dhe (nëse ndonjë gjë tjetër në krijim nuk ndërvepron me të e ta ndryshojë) ai do të vazhdojë të jetë i fortë deri në ditën kur Perëndia do të shkatërrojë qiejt dhe tokën (2 Pjetrit 3:7, 10–12).
Provania e Perëndisë siguron një bazë për shkencën: Perëndia ka bërë dhe vazhdon që të mbajë një univers i cili vepron në mënyra të parashikueshme. Nëse një eksperiment shkencor jep një rezultat të caktuar sot, atëherë, ne mund të jemi të bindur se (nëse të tërë faktorët janë njëlloj) ai do të japë të njëjtin rezultat nesër, dhe edhe njëqind vjet më vonë. Doktrina e provanisë siguron gjithashtu një themel për teknologjinë: Unë mund të jem i bindur që benzina do ta bëjë të ecë makinën time sot, ashtu sikurse bëri edhe dje, jo thjesht ngaqë “gjithmonë kështu ka funksionuar,” por për shkak se provania e Perëndisë mban një univers në të cilin gjërat e krijuara ruajnë vetitë me të cilat Ai i krijoi ato. Rezultati mund të jetë i ngjashëm në jetën e një jobesimtari dhe jetën e një të krishteri: të dy ne furnizojmë me benzinë makinën dhe pastaj nisemi, por ai do ta bëjë këtë pa ditur arsyen bazë përse kjo funksionon kësisoj, ndërsa unë do ta bëj këtë me njohurinë për një arsye aktuale finale (provania e Perëndisë) si dhe me falënderime ndaj Krijuesit Tim për krijimin e mrekullueshëm që Ai ka bërë dhe vazhdon të ruajë.
B. Pajtueshmëria
Perëndia bashkëpunon me gjërat e krijuara në çdo veprim, duke drejtuar vetitë e tyre dalluese, për t’i bërë ato të veprojnë ashtu sikurse veprojnë.
Ky aspekt i dytë i provanisë, pra pajtueshmëria, është një zgjerim i idesë që gjendet tek aspekt i parë, ruajtja e vazhdimësisë. Faktikisht, disa teologë (të tillë si Xhon Kalvini) e trajtojnë faktin e pajtueshmërisë nën kategorinë e ruajtjes së vazhdimësisë, por është e dobishme që ta trajtojmë atë si një kategori më vete.
Tek “Efesianëve” 1:11 Pali thotë se Perëndia “që vepron gjithçka sipas këshillës së vullnetit të tij.” Fjala e përkthyer “vepron” (ἐνεργέω, G1919) nënkupton që Perëndia “kryen” apo “shkakton” që të gjitha gjërat të shkojnë sipas vullnetit të Tij. Asnjë ngjarje në mbarë krijimin nuk bie jashtë provanisë së Tij. Sigurisht, ky fakt është i fshehur prej syve tanë e nuk do ta dinim po të mos lexojmë për të tek Shkrimi. Ashtu sikurse ruajtja e vazhdimësisë, vepra e pajtueshmërisë e Perëndisë nuk është qartësisht e dukshme nga vëzhgimi i botës natyrore që na rrethon.
Për të dhënë prova nga Shkrimi për pajtueshmërinë, do ta fillojmë me krijimi jo frymor, pastaj do të kalojmë tek kafshët, dhe në fund me llojet e ndryshme të ngjarjeve në jetën e qenieve njerëzore.
1. Krijimi jofrymor. Në krijim ka shumë gjëra të cilat ne i mendojmë si thjesht ndodhi të “natyrshme”. Megjithëkëtë, Shkrimi thotë se është Perëndia Ai që i bën ato të ndodhin. Ne lexojmë për “zjarr dhe breshër, borë dhe re, erë e shtrëngatës që zbatojnë urdhrat e tij!” (Psa. 148:8). Po kështu,
I thotë në fakt borës: "Bjerë mbi tokë”;
ua thotë si shirave të lehta, ashtu dhe shirave të rrebeshta
Me hukatjen e Perëndisë formohet akulli,
dhe shtrirja e ujërave tërhiqet.
I ngarkon retë e dendura me lagështirë;
i shpërndan larg retë e tij dritëplota.
Ato enden në qiell kudo, duke ndryshuar drejtimin në bazë të udhërrëfimit të tij,
për të kryer çfarëdo gjëje që ai urdhëron
mbi faqen e tokës së banuar.
I dërgon ose për dënim, ose për tokën e tij,
ose për mirësi. (Jobi 37:6–13; kr. deklarata të ngjashme tek 38:22–30).
Përsëri, psalmisti deklaron se: “ZOTI bën ç’të dojë në qiell dhe në tokë, në dete dhe në të gjitha humnerat” (Psa. 135:6), dhe pastaj, në fjalinë tjetër, ai ilustron realizimin e vullnetit të Perëndisë tek moti: “Ai i larton avujt nga skajet e tokës, prodhon vetëtimat për shiun, e nxjerr erën nga depozitat e tij” (Psa. 135:7; kr. 104:4).
Perëndia bëri gjithashtu që të rritej bari: “ Ai bën që të rritet bari për bagëtinë dhe bimësia në shërbim të njeriut, duke nxjerrë nga toka ushqimin e tij” (Psa. 104:14). Perëndia drejton yjet në qiej, dhe pyet Jobin: “A i bën ti të duken yjësitë në kohën e tyre, apo e drejton ti Arushën e Madhe me të vegjlit e saj?” (Jobi 38:32; “Arusha” e njohur si Arusha e Madhe, v. 31 i referohet konstelacioneve të Plejadës dhe Orionit). Për më tepër, Perëndia vazhdimisht drejton ardhjen e mëngjesit (Jobi 38:12), një fakt ky të cilin Jezusi e pohoi kur tha se Perëndia “bën të lindë diellin e tij mbi të këqijtë dhe mbi të mirët dhe bën të bjerë shi mbi të drejtët dhe të padrejtët” (Mat. 5:45).
2. Kafshët. Shkrimi pohon që Perëndia i ushqen kafshët e egra të fushës, sepse, “Të gjithë presin që ti t'u japësh ushqimin në kohën e duhur. Ti ua jep atyre dhe ata e mbledhin; ti hap dorën dhe ngopen me të mira. Ti fsheh fytyrën tënde dhe ata e humbasin fare” (Psa. 104:27–29; kr. Jobi 38:39–41). Jezusi gjithashtu e pohoi këtë kur tha: “Vini re zogjtë e qiellit...Ati juaj qiellor i ushqen” (Mat. 6:26). Gjithashtu, Ai tha se asnjë harabelë “nuk bie për tokë pa dashjen e Atit tuaj” (Mat. 10:29).
3. Ngjarje në dukje “rastësore” apo “kaotike”. Nga një pikëpamje njerëzore, hedhja e shortit (apo e barasvlershmja moderne e kësaj: hedhja e zareve apo një monedhe për kokë a pil) është më tipikja e ngjarjeve rastësore që ndodhin në univers. Por Shkrimi pohon që rezultati i një ngjarjeje të tillë varet nga Perëndia: “Shorti hidhet që në barkun e nënës, por çdo vendim varet nga ZOTI ” (F. e Urta 16:33).[89]2
4. Ngjarje të shkaktuara plotësisht nga Perëndia dhe të shkaktuara plotësisht nga krijesa gjithashtu. Për secilën prej këtyre ngjarjeve paraprirëse (shiu dhe bora, rritja e barit, dielli dhe yjet, ushqimi i kafshëve apo hedhja e shortit), ne (të paktën teorikisht) mund të japim një shpjegim tërësisht “natyror”. Botanisti mund të japë me hollësi faktorët që e bëjnë barin të rritet, si për shembull: dielli, lagështira, temperatura, lëndët ushqyese të tokës, etj. Megjithëkëtë, Shkrimi thotë se Perëndia bën që bari të rritet. Një meteorolog mund të japë një shpjegim të plotë të faktorëve që shkaktojnë shi (lagështia në ajër, temperatura, presioni atmosferik, etj.), dhe madje mundet të prodhojë shi në një laborator atmosferik. Megjithëkëtë, Shkrimi thotë se Perëndia bën që të formohet shiu. Një fizikant me informacione të sakta rreth forcës dhe drejtimit me të cilën janë hedhur një palë zara, mund të shpjegojë plotësisht se çfarë e bëri zarin të japë rezultatin që dha. Megjithëkëtë, Shkrimi thotë se Perëndia shkakton vendimin e shortit të hedhur.
Kjo na tregon se është e pasaktë për ne që të arsyetojmë duke thënë se nëse e dimë shkakun “natyror” të diçkaje në këtë botë, atëherë Perëndia nuk është Ai që e ka shkaktuar atë. Përkundrazi, nëse bie shi, ne duhet të falënderojmë Atë. Nëse të lashtat rriten, ne duhet të falënderojmë Atë. Në të tëra këto ngjarje, nuk është se ngjarja u shkaktua pjesërisht prej Perëndisë dhe pjesërisht prej faktorëve në botën e krijuar. Po të ishte kështu, atëherë ne do të ishim duke kërkuar gjithnjë për ndonjë tipar të vogël të një ngjarjeje, të cilin nuk do mund ta shpjegonim dhe t’ia atribuonim atë (le të themi 1 përqind të shkakut) Perëndisë. Por padyshim që kjo nuk është një pikëpamje e saktë. Përkundrazi, këto paragrafë pohojnë se ngjarje të tilla janë të shkaktuara tërësisht nga Perëndia. Megjithëkëtë, ne e dimë se (nga një tjetër anë) ato janë shkaktuar plotësisht prej faktorësh në krijim gjithashtu.
Doktrina e pajtueshmërisë pohon që Perëndia drejton, si dhe punon përmes veçorive dalluese të gjithçkaje të krijuar, në mënyrë që vetë këto gjëra të shkaktojnë rezultatet që ne shikojmë. Kësisoj, është e mundur që të pohojmë që në një farë mënyre, ngjarjet janë plotësisht (100 përqind) të shkaktuara nga Perëndia dhe plotësisht (100 përqind) të shkaktuara gjithashtu nga krijimi. Sidoqoftë, shkaqet hyjnore dhe të krijesës, funksionojnë në mënyra të ndryshme. Shkaku hyjnor i secilës ngjarje, funksionon si një shkak i padukshëm, prapa skenës, dhe drejtues, e për rrjedhojë, ai mund të quhet “shkaku i parë” që planifikon dhe fillon gjithçka që ndodh. Por gjëja e krijuar shkakton veprime në mënyra të përputhshme me cilësitë e vetë krijesës, mënyra të cilat shpesh mund të përshkruhen nga ne apo nga shkencëtarët profesionistë të cilët vërejnë me kujdes këto procese. Këto faktorë dhe veti të krijesave, për rrjedhojë mund të quhen shkaqe “dytësore” të gjithçkaje që ndodh, paçka se ato janë shkaqet të cilat janë bërë evidente për ne përmes vëzhgimesh.
5. Çështjet e kombeve. Shkrimi flet gjithashtu për kontrollin providencial të Perëndisë mbi çështjet njerëzore. Lexojmë se Perëndia “I bën të mëdha kombet dhe pastaj i shkatërron, i zgjeron kombet dhe pastaj i mërgon” (Jobi 12:23). “Sepse Zotit i përket mbretëria dhe ai sundon mbi kombet” (Psa. 22:28). Ai ka përcaktuar kohën e ekzistencës si dhe vendin e çdo kombi mbi dhe, sepse Pali thotë: “ai ka bërë nga një gjak i vetëm çdo komb njerëzish, që të banojnë në mbarë faqen e dheut, dhe paracaktoi kohërat me radhë dhe kufijtë e banimit të tyre” (Veprat 17:26; kr. 14:16). Dhe kur Nebukadnetsari u pendua, ai mësoi të lavdëronte Perëndinë,
Sundimi i të cilit është një sundim i përjetshëm,
dhe mbretëria e të cilit vazhdon brez pas brezi;
Tërë banorët e dheut përpara tij konsiderohen si asgjë;
ai vepron si të dojë me ushtrinë e qiellit
dhe me banorët e dheut;
Askush nuk mund t`ia ndalë dorën ose t`i thotë,
“Çfarë po bën?” (Dan. 4:34–35)
6. Tërë aspektet e jetës tonë. Është e mahnitshme të shikosh shkallën në të cilën Shkrimi pohon se Perëndia shkakton ngjarje të ndryshme në jetën tonë. Për shembull, varësia jonë nga Perëndia, për të na dhënë ushqim çdo ditë, pohohet për çdo herë që ne lutemi duke thënë: “Bukën tonë të përditshme na e jep sot” (Mat. 6:11), paçka se ne punojmë për ushqimin tonë (me aq sa mund të dallojnë vëzhgimet e thjeshta njerëzore) e përftojmë atë përmes shkaqesh tërësisht “natyrore”. Në mënyrë të ngjashme, Pali, duke parë ngjarjet me syrin e besimit, pohon se “Perëndia im do të plotësojë të gjitha nevojat” të fëmijëve të Tij (Fil. 4:19), paçka se Perëndia mund të përdorë mënyra “të zakonshme” (si për shembull njerëz të tjerë) për ta realizuar këtë.
Perëndia i planifikon ditët tona që përpara se ne të lindim, sepse Davidi pohon: “Në librin tënd ishin shkruar ditët që ishin caktuar për mua, megjithëse asnjë prej tyre nuk ekzistonte ende” (Psa. 139:16). Dhe Jobi thotë për njeriun se “ditët e tij janë të caktuara, numri i muajve të tij varet nga ti, dhe ti i ke vendosur kufij që nuk mund t'i kapërcejë” (Jobi 14:5). Kjo mund të shikohet në jetën e Palit, i cili thotë se Perëndia “më kishte ndarë që nga barku i nënës” (Gal. 1:15), dhe Jeremia, të cilit Perëndia i tha: “Para se unë të të formoja në barkun e nënës sate, të kam njohur; para se ti të dilje nga barku i saj, të kam shenjtëruar dhe të kam caktuar profet të kombeve” (Jer. 1:5).
Të tëra veprimet tona janë nën kujdesin e provanisë së Perëndisë, sepse “në të ne jetojmë, lëvizim ” (Veprat 17:28). Hapat individualë që ne marrim çdo ditë, janë drejtuar nga Zoti. Jeremia pohon: “O ZOT, unë e di që rruga e njeriut nuk varet nga fuqia e tij dhe njeriu që ecën nuk ka fuqi të drejtojë hapat e tij” (Jer. 10:23). Ne lexojmë se “Hapat e njeriut janë nga ZOTI” (F. e Urta 20:24), dhe se “Zemra e njeriut programon rrugën e tij, por ZOTI drejton hapat e tij” (F. e Urta 16:9). Në mënyrë të ngjashme, F. e Urta 16:1 pohon: “Përgatitjet e zemrës i përkasin njeriut, por përgjigjja e gjuhës vjen nga ZOTI.”[90]3
Suksesi dhe dështimi vijnë nga Perëndia, sepse lexojmë:“Sepse lëvdimi nuk vjen as nga lindja, as nga perëndimi, as edhe nga shkretëtira. Sepse Perëndia është ai që gjykon; ai ul njërin dhe ngre tjetrin” (Psa. 75:6–7). Kështu Maria mund të thotë: “i përmbysi pushtetarët nga fronet e tyre dhe i ngriti të përulurit” (Luka 1:52). Zoti jep fëmijë, sepse fëmijët “janë një trashëgimi që vjen nga Zoti; fryti i barkut është një shpërblim” (Psa. 127:3).
Të tëra talentet dhe aftësitë tona janë nga Zoti, sepse Pali mundet t’i pyesë korintasit: “Çfarë ke që nuk e ke marrë? Dhe, nëse e ke marrë, pse mburresh sikur nuk e ke marrë?” (1 Kor. 4:7). Davidi e dinte si qëndronte e vërteta për sa i takon aftësive të tij ushtarake, sepse, paçka se ai duhet të jetë stërvitur për shumë orë në përdorimin e harkut dhe shigjetës, ai mundej të thoshte për Perëndinë: “Ai i mëson duart e mia për betejë dhe me krahët e mi mund të ndej një hark prej bakri” (Psa. 18:34).
Perëndia ndikon tek sundimtarët në vendimet e tyre, sepse “Zemra e mbretit në duart e Zotit është si rrjedhat e ujit; e drejton ku do ai” (F. e Urta 21:1). Një ilustrim i kësaj ishte kur Zoti “duke përkulur në favor të tyre zemrën e mbretit të Asirisë” ndaj popullit të Tij, “kështu që t'i bënte më të fuqishme duart e tyre për ndërtimin e Shtëpisë së Perëndisë, Perëndisë të Izraelit” (Ezd. 6:22), apo kur “Zoti nxiti frymën e Kirit, mbretit të Persisë” (Ezd. 1:1) për të ndihmuar popullin e Izraelit. Por nuk është vetëm zemra e mbretit ajo të cilën Perëndia ndikon, sepse Ai shikon nga lart “tërë banorët e tokës” dhe “ka formuar zemrën e të gjithëve” (Psa. 33:14–15). Kur kuptojmë që termi zemër në Shkrime i referohet vendndodhjes së mendimeve dhe dëshirave tona më të thella, atëherë ky pasazh merr një rëndësi të veçantë. Perëndia drejton veçanërisht dëshirat si dhe prirjet e besimtarëve, duke krijuar brenda nesh “vullnetin edhe veprimtarinë, sipas pëlqimit të tij” (Fil. 2:13).
Të tëra këto pasazhe të cilat raportojnë si deklarata të përgjithshme rreth punës së Perëndisë në jetën e të tërë njerëzve, ashtu dhe shembuj specifike të punës së Perëndisë në jetën e individëve, na shtyn të dalim në përfundimin që Perëndia në mënyrë providenciale realizon pajtueshmërinë e cila gjen shtrirje tek të tëra aspektet e jetës tonë. Fjalët, hapat, lëvizjet, zemra si dhe aftësitë tona, janë të tëra nga Zoti.
Por ne duhet t’u ruhemi keqkuptimeve. Edhe këtu, ashtu sikurse me krijimin e rendeve më të ulëta, udhëzimet e provanisë së Perëndisë si një “shkak i parë” i padukshëm, prapa skene, nuk duhet të na bëjë të mohojmë realitetin e zgjedhjeve si dhe veprimeve tona. Shkrimi vazhdimisht pohon se ne me të vërtetë bëjmë që ngjarje të ndodhin. Ne jemi të rëndësishëm dhe ne jemi përgjegjës për to. Ne kemi vërtetë zgjedhje dhe këto janë zgjedhje reale të cilat shkaktojnë rezultate reale. Shkrimi në mënyrë të përsëritur pohon gjithashtu këto të vërteta. Tamam ashtu sikurse një gur është me të vërtetë i fortë për shkak se Perëndia e ka bërë atë me vetinë e të qenurit i fortë, ashtu sikurse uji është me të vërtetë i lagësht për shkak se Perëndia e ka bërë atë me vetinë e të qenurit i lagësht, tamam ashtu sikurse bimët janë me të vërtetë të gjalla për shkak se Perëndia i ka bërë ato me vetinë e jetës, po kështu edhe zgjedhjet tona janë zgjedhje reale dhe kanë vërtetë pasoja të rëndësishme për shkak se Perëndia na ka bërë në një mënyrë kaq të mrekullueshme, saqë na ka akorduar vetinë e zgjedhjeve të vullnetshme.
Një qasje ndaj këtyre pasazheve rreth pajtueshmërisë të Perëndisë, është të thuash se nëse zgjedhjet tona janë reale, ato nuk mund të shkaktohen nga Perëndia (shiko më poshtë për një diskutim të mëtejshëm të kësaj pikëpamjeje). Por, numri i pasazheve të cilat pohojnë këtë kontroll providencial të Perëndisë, është kaq i konsiderueshëm, dhe vështirësitë e përfshira në interpretimin e tyre ndryshe, janë aq të pakapërcyeshme, saqë mua nuk më duket se kjo mund të jetë qasja e duhur ndaj tyre. Duket se do të ishte më mirë të pohonim që Perëndia bën të tëra gjërat të ndodhin, por që Ai e bën këtë në një mënyrë a një tjetër që gjithsesi Ai e ruan aftësinë tonë për të bërë zgjedhje me vullnet të lirë e të përgjegjshme, të cilat kanë rezultate reale dhe të përjetshme dhe për të cilat ne mbahemi përgjegjës. Se si ekzaktësisht Perëndia ndërthur kontrollin e Tij provanor me zgjedhjet tona të vullnetshme dhe të rëndësishme, Shkrimi këtë nuk na e shpjegon, por ne nuk duhet të mohojmë njërin apo tjetrin aspekt (thjesht për shkak se nuk mund të shpjegojmë se si mund të jenë të dyja të vërteta njëherësh), ne duhet të pranojmë të dyja në një përpjekje për të qenë besnikë ndaj mësimeve të të tërë Shkrimit.
Analogjia e një autori i cili shkruan një dramë, mund të na ndihmojë të kuptojmë se si të dyja aspektet mund të jenë të vërteta. Në dramën shekspiriane Makbethi, personazhi Makbeth, vret mbretin Dankan. Tani (po qe se ne supozojmë për një çast se kjo është një ngjarje artistike e jo historike), mund të ngrihet pyetja: “Kush e vrau mbretin Dankan?” Në një nivel, përgjigjja e saktë është “Makbethi.” Përbrenda kontekstit të dramës, ishte ai që kreu vrasjen dhe me të drejtë duhet fajësuar për këtë. Por, në nivelin tjetër, një përgjigje e saktë ndaj pyetjes: “Kush e vrau Mbretin Dankan?” do të ishte “Uilliam Shekspiri”. Ai e shkroi dramën, ai i krijoi të tërë personazhet e saj, dhe ai shkroi pjesën ku Makbethi vret mbretin Dankan.
Nuk do të ishte e saktë të thoje se ngaqë Makbethi vrau mbretin Dankën, nuk është Ulliam Shekspiri ai që e vrau atë. Nuk do të ishte korrekte të thoshe as se për shkak se ishte Uilliam Shekspiri ai që vrau mbretin Dankën, për rrjedhojë këtë nuk e bëri Makbethi. Të dyja janë të vërteta. Në nivelin e personazheve të dramës, ishte krejtësisht (100 përqind) Makbethi ai që shkaktoi vdekjen e mbretit Dankën, por në nivelin e krijuesit të dramës, ishte Ulliam Shekspiri ai që shkaktoi plotësisht (100 përqind) vdekjen e mbretit Dankën. Po kështu, ne mund ta kuptojmë që Perëndia shkakton plotësisht gjërat në një mënyrë (si Krijues), dhe ne plotësisht shkaktojmë gjërat në një mënyrë tjetër (si krijesa).
Pa dyshim, dikush mund të kundërshtojë këtu duke thënë se analogjia nuk e zgjidh vërtetë problemin për shkak se personazhet në një dramë nuk janë persona të vërtetë, por vetëm personazhe pa liri të vetën, e pa aftësi për të ndërmarrë zgjedhje të mirëfillta, e kështu me radhë, por, si përgjigje ndaj kësaj, ne mund të themi se Perëndia është pafundësisht më i madh dhe më i mençur se ne. Ndërkohë që ne si krijesa të fundme mundet që të krijojmë vetëm personazhe artistikë në një dramë, e jo persona realë, Perëndia, Krijuesi ynë i pafundmë, ka bërë një botë aktuale, dhe në të na ka krijuar ne si persona realë, të cilët bëjnë zgjedhje reale. Të thuash se Perëndia nuk mund të bënte një botë në të cilën Ai do të na bënte të ndërmerrnim zgjedhje të vullnetshme (siç do të thonin disa sot; shiko diskutimin e mëposhtëm), do të thotë thjesht të kufizosh fuqinë e Perëndisë. Duket gjithashtu se kjo do të thotë të mohosh një numër të madh pasazhesh të Shkrimit.[91]4
7. Çfarë mund të thuhet për të keqen? Nëse Perëndia me të vërtetë bën, përmes veprimtarisë së Tij providenciale, gjithçka që ndodh në botë, atëherë ngrihet pyetja: “Cili është raporti mes Perëndisë dhe të keqes në botë?” A shkakton faktikisht Perëndia veprimet e këqija që bëjnë njerëzit? Nëse po, atëherë, a nuk është Perëndia përgjegjës për mëkatin?
Në qasjen ndaj kësaj pyetjeje, do të ishte më mirë që të lexonim pasazhet e Shkrimit të cilat i adresohen më drejtpërsëdrejti asaj. Ne mund të fillojmë duke hedhur vështrimin tek një sërë pasazhesh të cilat pohojnë se Perëndia me të vërtetë shkaktoi ngjarje të këqija që të ndodhin dhe që veprime të këqija të kryheshin. Por, duhet të mbajmë mend, se në të tërë këto pasazhe, është shumë e qartë që Shkrimi nuk tregon asgjëkund Perëndinë duke bërë drejtpërdrejt ndonjë gjë të keqe por përkundrazi, duke shkaktuar ndodhjen e veprave të këqija përmes veprimeve të vullnetshme të krijesave morale. Për më tepër, Shkrimi nuk fajëson kurrë Perëndinë për të këqijat e as e tregon Atë sikur gjen kënaqësi në të keqen. Gjithashtu, Shkrimi nuk i justifikon kurrë qeniet njerëzore për gabimet që ata bëjnë. Sido që ta kuptojmë raportin që Perëndia ka me të keqen, ne kurrë nuk duhet të arrijmë në atë pikë ku të mendojmë se nuk jemi të përgjegjshëm për gjërat e këqija që bëjmë, apo se Perëndia gjen kënaqësi në të keqen apo se duhet fajësuar për të. Një përfundim i tillë bie qartësisht në kundërshtim me Shkrimin.
Ka realisht me dhjetëra pasazhe nga Shkrimi të cilat thonë se Perëndia (në mënyrë të tërthortë) shkaktoi ndonjë lloj të keqeje. Unë kam cituar një listë kaq të zgjeruar (në disa paragrafë vijues) për shkak se të krishterët shpesh nuk janë të vetëdijshëm për shtrirjen e këtij mësimi të shprehur hapur tek Shkrimi. Megjithëkëtë, duhet mbajtur mend, se në të tërë këto shembuj, e keqja faktikisht bëhet jo nga Perëndia por nga njerëzit apo demonët të cilët zgjedhin që ta bëjnë atë.
Një shembull shumë i qartë gjendet tek historia e Jozefit. Shkrimi thotë qartë që vëllezërit e Jozefit, ishin me pa të drejtë xhelozë ndaj tij (Zan. 37:11), e urrenin atë (Zan. 37:4, 5, 8), dëshironin që ta vritnin atë (Zan. 37:20), dhe bënë faj kur e hodhën në gropë (Zan. 37:24) dhe pastaj e shitën si skllav në Egjipt (Zan. 37:28). Megjithëkëtë, më vonë, Jozefi qe në gjendje që t’u thoshte vëllezërve të vet: “Perëndia më ka dërguar para jush për të ruajtur jetën tuaj” (Zan. 45:5), dhe “Ju keni kurdisur të këqija kundër meje, por Perëndia ka dashur që t'i shërbejë së mirës, për të kryer atë që po ndodh sot: të mbash gjallë një popull të shumtë” (Zan. 50:20).[92]5 Këtu kemi një ndërthurje të veprave të këqija të shkaktuara prej njerëzish të mëkatshëm, të cilët me të drejtë mbahen përgjegjës për mëkatin e tyre si dhe për kontrollin mbizotërues providencial të Perëndisë, me anë të të cilit qëllimet e Perëndisë Vetë u realizuan. Të dyja këto pohohen qartësisht.
Historia e daljes nga Egjipti, në mënyrë të përsëritur pohon që Perëndia e ngurtësoi zemrën e faraonit: Perëndia thotë: “unë do ta ngurtësoj zemrën e tij” (Eks. 4:21), “unë do ta ngurtësoj edhe më tepër zemrën e Faraonit” (Eks. 7:3), “ZOTI e ngurtësoi zemrën e Faraonit” (Eks. 9:12), “ZOTI e fortësoi zemrën e Faraonit” (Eks. 10:20, e përsëritur tek 10:27 dhe përsëri tek 11:10), “Unë do ta ngurtësoj zemrën e Faraonit” (Eks. 14:4), dhe “ZOTI e ngurtësoi zemrën e Faraonit, mbretit të Egjiptit” (Eks. 14:8). Nganjëherë është ngritur kundërshtimi që Shkrimi thotë gjithashtu se faraoni e ngurtësoi zemrën e vet (Eks. 8:15, 32; 9:34), dhe se veprimi i Perëndisë i ngurtësimit të zemrës së faraonit, qe vetëm si reagim i rebelimit dhe ngurtësimit fillimisht të zemrës që vetë faraoni tregoi me vullnetin e vet të lirë. Por, duhet vërejtur se premtimet e Perëndisë që Ai do të ngurtësonte zemrën e faraonit (Eks. 4:21; 7:3) janë bërë shumë më përpara sesa Shkrimi të na thotë se faraoni e ngurtësoi zemrën e tij (për këtë lexojmë për herë të parë tek “Eks.” 8:15). Për më tepër, analiza jonë e pajtueshmërisë, e dhënë më sipër, në të cilën si faktorë veprues hyjnorë ashtu edhe njerëzorë mund të shkaktojnë të njëjtën ngjarje, duhet të na tregojë se të dy faktorët mund të jenë të vërtetë njëherësh: edhe kur faraoni e ngurtëson zemrën e tij, kjo nuk është e papërputhshme me thënien që është Perëndia Ai që po bën që faraoni ta bëjë këtë dhe për rrjedhojë, Perëndia është duke ngurtësuar zemrën e faraonit. Si përfundim, nëse dikush do të kundërshtonte duke thënë se Perëndia është thjesht duke intensifikuar dëshirat dhe zgjedhjet e këqija që ishin tashmë në zemrën e faraonit, atëherë ky lloj veprimi do mundej ende të paktën teorikisht të mbulonte të tërë ligësinë në botë sot, përderisa të tërë njerëzit kanë dëshira të këqija në zemrat e tyre dhe të tërë njerëzit bëjnë në fakt zgjedhje të këqija.
Cili qe qëllimi i Perëndisë në këtë gjë? Pali reflekton mbi “Eksodin” 9:16 dhe thotë: “Sepse Shkrimi i thotë Faraonit: “Pikërisht për këtë gjë të ngrita, që të tregoj te ti fuqinë time dhe që të shpallet emri im mbi mbarë dheun”’ (Rom. 9:17). Pastaj Pali nxjerr si konkluzion një të vërtetë të përgjithshme nga ky shembull specifik: “Kështu, pra, ai ka mëshirë për atë që do dhe e ngurtëson atë që do” (Rom. 9:18). Faktikisht, Perëndia ngurtësoi edhe zemrat e egjiptianëve, kështu që ata e ndoqën Izraelin deri tek Deti i Kuq: “Sa për mua, unë do ta ngurtësoj zemrën e egjiptasve dhe këta do t'i ndjekin ata. Kështu unë do të fitoj lavdi nga Faraoni, nga tërë ushtria e tij, nga qerret dhe kalorësit e tij.” (Eks. 14:17). Kjo temë është përsëritur tek “Psalmi” 105:25: “Ndryshoi zemrën e tyre, me qëllim që të urrenin popullin e tij.”
Më pas, në tregimin e Besëlidhjes së Vjetër, shembuj të ngjashëm gjenden tek kanaanejtë të cilët u shkatërruan me pushtimin e Palestinës nën drejtimin e Jozueut. Lexojmë: “Në fakt ishte Zoti vetë që ngurtësonte zemrën e tyre që të bënin luftë kundër Izraelit, me qëllim që Izraeli të vendoste shfarosjen e tyre pa asnjë mëshirë për ta” (Joz. 11:20; shiko gjithashtu Gjyq. 3:12; 9:23). Gjithashtu, kërkesa me domosdo e Sansonit për t’u martuar me gruan jobesimtare filistease “ kjo vinte nga Zoti dhe që Sansoni kërkonte një rast kundër filistenjve. Në atë kohë filistenjtë sundonin në Izrael” (Gjyq. 14:4). Lexojmë gjithashtu që djemtë e Elit, u qortuan për veprat e tyre të këqija“nuk e dëgjuan zërin e atit të tyre, sepse Zoti dëshironte të vdisnin” (1 Sam. 2:25). Më vonë, “një frymë e keqe nga ana e Zotit” e terrorizonte mbretin Saul (1 Sam. 16:14).
Kur Davidi mëkatoi, Zoti i tha atij përmes profetit Natan: “Ja, unë do të sjell kundër teje fatkeqësinë nga vetë shtëpia jote dhe do t'i marr gratë e tua para syve të tu për t'ia dhënë një tjetri, që do të bashkohet me to ditën. Sepse ti e ke bërë këtë gjë fshehurazi, kurse unë do ta bëj përpara tërë Izraelit në dritën e diellit” (2 Sam. 12:11–12; përmbushur tek 16:22). Si ndëshkim të mëtejshëm për mëkatin e Davidit, “Kështu Zoti goditi fëmijën që bashkëshortja e Uriahut i kishte lindur Davidit dhe ai u sëmur” dhe si përfundim vdiq (2 Sam. 12:15–18). Davidi vazhdoi të ishte i vetëdijshëm për faktin se Perëndia mund ta vinte përpara të keqes, sepse më vonë, kur Shimei e mallkoi Davidin dhe e gjuajti me gurë atë dhe shërbëtorët e tij (2 Sam. 16:5–8), Davidi refuzoi të hakmerrej ndaj Shimeit por u tha ushtarëve të vet: “Lëreni të rrijë dhe të mallkojë, sepse ia ka urdhëruar ZOTI” (2 Sam. 16:11).
Megjithëkëtë, më vonë, ndërkohë që Davidi ishe ende gjallë, Zoti “nxiti”[93]6 Davidin që të bënte një regjistrim të popullsisë (2 Sam. 24:1), por më pas Davidi e pa këtë si mëkat, duke thënë: “Kam kryer një mëkat shumë të rëndë duke vepruar në këtë mënyrë” (2 Sam. 24:10), dhe Perëndia dërgoi ndëshkim në tokë për shkak të këtij mëkati (2 Sam. 24:12–17). Megjithëkëtë, është gjithashtu e qartë që “Zemërimi i Zotit u ndez përsëri dhe ai nxiti Davidin kundër popullit” (2 Sam. 24:1), kështu që Perëndia nxiti Davidin për të mëkatuar e kjo qe një mënyrë përmes të cilës Ai solli ndëshkim mbi popullin e Izraelit. Për më tepër, mënyra përmes të cilës Perëndia e nxiti Davidin, është bërë e qartë tek “1 Kronikave” 21:1: “Por Satani u ngrit kundër Izraelit dhe e nxiti Davidin të bënte regjistrimin e popullit të Izraelit.” Në këtë incident, Bibla na jep një shpjegim mbresëlënës të tre faktorëve ndikues të cilët kontribuan në mënyra të ndryshme për një veprim: Perëndia, me qëllim realizimin e qëllimeve të Veta, shfrytëzoi Satanin për ta nxitur Davidin që të mëkatonte, por Shkrimi e konsideron Davidin përgjegjës për atë mëkat. Përsëri, pasi Salomoni u largua nga Zoti për shkak të grave të tij të huaja, “Zoti ngriti kundër Salomonit një armik, Hadadin, idumeon” (1 Mbretërve 11:14), dhe “Perëndia ngriti kundër Salomonit një armik tjetër, Rezonin, birin e Eliadahut” (1 Mbretërve 11:23). Këta qenë mbretër të këqij të ngritur nga Perëndia.
Në historinë e Jobit, paçka se Zoti i dha leje Satanit që të shkaktonte dëme në fëmijët dhe pronat e Jobit, dhe paçka se ky dëm u shkaktua nëpërmjet veprave të liga të sabenjve dhe kaldeasve si dhe një ere të furishme (Jobi 1:12, 15, 17, 19), megjithëkëtë, Jobi shikon përtej shkaqeve dytësore, me sytë e besimit, dhe e shikon të tërë këtë që i ka ndodhur si të ardhur nga dora e Zotit: “Zoti ka dhënë dhe Zoti ka marrë. Qoftë i bekuar emri i ZOTIT” (Jobi 1:21). Autori i Besëlidhjes së Vjetër e pason deklaratën e Jobit menjëherë me një fjali: “Në të gjitha këto Jobi nuk mëkatoi dhe nuk e paditi Perëndinë për ndonjë padrejtësi” (Jobi 1:22). Jobit sapo i ishte thënë se disa banda cubash të ligj, kishin vrarë bagëtitë e imëta dhe të trasha të tij, e megjithëkëtë, me besim dhe durim të madh në pikëllime, ai thotë: “Zoti ka marrë.” Paçka se ai thotë se ishte Zoti që e kishte bërë këtë, prapë se prapë ai nuk ia vë fajin Perëndisë për gjënë e keqe të ndodhur e as thotë se Perëndia kishte vepruar gabim. Ai thotë: “Qoftë i bekuar emri i Zotit .” Të fajësosh Perëndinë për të keqen që Ai kishte shkaktuar përmes faktorësh dytësorë veprues, do të thoshte të mëkatoje. Jobi nuk e bën këtë, Shkrimi nuk e bën kurrë këtë, e as ne nuk duhet gjithashtu.
Gjetkë në Besëlidhjen e Vjetër, lexojmë se Zoti “vuri një frymë gënjeshtre në gojën” e të gjithë profetëve të Ashabit (1 Mbretërve 22:23) si dhe dërgoi asirianët e ligj si “shufra e zemërimit tim” për ta ndëshkuar Izraelin (Isa. 10:5). Ai dërgoi gjithashtu babilonasit e këqij, përfshi këtu Nebukadnetsarin, kundër Izraelit, duke thënë: “do t'i sjell kundër këtij vendi dhe kundër banorëve të tij” (Jer. 25:9). Pastaj Perëndia premtoi se më vonë Ai do t’i ndëshkonte babilonasit gjithashtu: “unë do ta dënoj mbretin e Babilonisë dhe atë komb, vendin e kaldeasve», thotë Zoti, «për shkak të paudhësisë së tyre dhe do ta katandis në një shkretim të përjetshëm” (Jer. 25:12). Nëse ka ndonjë profet mashtrues i cili jep një kumt të pavërtetë, atëherë Zoti thotë: “Por në rast se profeti lë të mashtrohet dhe thotë ndonjë fjalë, unë, Zoti e kam bërë për vete këtë profet; do ta shtrij dorën time pastaj kundër tij dhe do ta shkatërroj në mes të popullit tim të Izraelit” (Ezek. 14:9), në kontekstin e sjelljes së gjykimit mbi Izraelin për idhujtarinë e tij). Si kulmim i një serie pyetjesh retorike ndaj të cilave, përgjigjja e nënkuptuar është gjithnjë “jo,” Amosi pyet: “Në rast se në qytet i bien borisë, a nuk do të trembet vallë populli? Në rast se në një qytet ndodh një fatkeqësi, a nuk e ka shkaktuar vallë Zoti?” (Amos 3:6). Tek “Amosi” 4:6-12 pason një seri katastrofash natyrore në të cilat Zoti e kujton popullin se u dha zi buke, thatësirë, blozë dhe ndryshk, krimba, karkalecë, murtajë dhe vdekjen e njerëzve e kuajve, “por nuk jeni kthyer tek unë” (Amos 4:6, 8, 9, 10, 11).
Në shumë prej pasazheve të lart-përmendura, Perëndia sjell ligësi dhe shkatërrim tek njerëzit në gjykimin për mëkatet e tyre: Ata kanë treguar mosbindje ose kanë shkuar në drejtim të gabuar në idhujtari, dhe pastaj Zoti përdor qenie të këqija njerëzore ose forca demonike, ose katastrofa “natyrore” për të sjellë gjykim mbi ta. (Nuk thuhet se kështu ndodh gjithnjë. Jozefi dhe Jobi janë dy raste që të vijnë tani në mendje, por shpesh herë kështu ndodh.) Ndoshta ideja e gjykimit mbi mëkatin, mund të na ndihmojë të kuptojmë, të paktën pjesërisht, se si Perëndia mundet që me drejtësi të shkaktojë ngjarje të këqija. Të tëra qeniet njerëzore janë të mëkatshme, sepse Shkrimi na thotë se: “të gjithë kanë mëkatuar dhe nuk e arrijnë lavdinë e Perëndisë” (Rom. 3:23). Asnjë prej nesh nuk meriton favorin apo mëshirën e Perëndisë, por vetëm dënim të përjetshëm. Për rrjedhojë, kur Perëndia sjell të keqen mbi qeniet njerëzore, qoftë për të disiplinuar fëmijët e Tij, qoftë për t’i çuar në pendesë jobesimtarët, apo për të sjellë një gjykim dënimi dhe shkatërrimi mbi mëkatarët e ngurtësuar, asnjë prej nesh nuk mund ta akuzojë Perëndinë për keqbërje. Në fund, të gjitha gjërat do të funksionojnë për qëllimet e mira të Perëndisë, për t’i sjell Atij lavdi si dhe për të mirën e popullit të Tij. Megjithëkëtë, ne duhet të kuptojmë se me ndëshkimin e të keqes tek ata të cilët nuk janë të shpenguar (si në rastin e faraonit, kanaanitëve dhe babilonasve), Perëndia është përlëvduar gjithashtu përmes demonstrimit të drejtësisë, shenjtërisë dhe fuqisë së Tij (shiko Eks. 9:16; Rom. 9:14–24).
Përmes profetit Isaia, Perëndia thotë: “Unë formoj dritën dhe krijoj terrin, sjell mirëqënien dhe krijoj fatkeqësinë.[94]7 Unë, Zoti, i bëj të gjitha këto gjëra” (Isa. 45:7 [95]KJV; fjala hebraisht për “krijoj” këtu, është בָּרָא, H1343, e njëjta fjalë e përdorur tek “Zan.” 1:1). Tek “Vajtimet” 3:38 lexojmë: “E keqja dhe e mira a nuk vijnë vallë nga goja e Shumë të Lartit?”[96]8 Populli izraelit, në një kohë pendese me gjithë zemër, i thërret Perëndisë dhe thotë: “O Zot, pse na bën që të endemi larg rrugëve të tua dhe pse e ngurtëson zemrën tonë që të mos ketë frikë nga ti?” (Isa. 63:17).[97]9
Jeta e Jonës, është një ilustrim mbresëlënës i pajtueshmërisë së Perëndisë në veprimtarinë njerëzore. Njerëzit në bordin e anijes që po lundronte drejt Tarshish e hodhën nga anija Jonën, sepse Shkrimi thotë: “Pastaj e zunë Jonan dhe e hodhën në det, dhe tërbimi i detit u fashit” (Jona 1:15). Megjithëkëtë, vetëm pesë vargje më vonë, Jona e pranon drejtimin providencial të Perëndisë në aktin e tyre, sepse ai i thotë Perëndisë: “Më hodhe në një vend të thellë, në zemër të deteve” (Jona 2:4). Shkrimi njëkohësisht pohon se njerëzit e hodhën Jonën në det, dhe se Perëndia e hodhi atë në det. Udhëzimi providencial i Perëndisë nuk i detyroi marinarët që të bënin diçka përkundër vullnetit të tyre, e ata nuk ishin të vetëdijshëm për ndonjë ndikim hyjnor mbi ta, në të vërtetë ata i thirrën Zotit për falje ndërkohë që hodhën Jonën jashtë anijes (Jona 1:14). Ajo që Shkrimi na zbulon, dhe ajo që vetë Jona kupton, ishte që Perëndia po realizonte planin e Tij përmes zgjedhjeve të vullnetshme të qenieve reale njerëzore të cilët ishin të përgjegjshëm moralisht për veprimet e tyre. Në një mënyrë të cilën ne nuk e kuptojmë e as që na është zbuluar, Perëndia i bëri ata që të bënin zgjedhje të lirë për të bërë atë që bënë.
Ligësia më e madhe në të tërë historinë, kryqëzimi i Krishtit, qe caktuar nga Perëndia, jo thjesht fakti që kjo gjë do të ndodhte, por gjithashtu të tëra veprimet individuale të lidhura me të. Kisha në Jerusalem e kuptoi këtë sepse ata u lutën kështu:
Sepse në të vërtetë kundër Birit tënd të shenjtë Jezus, që ti e vajose, u mblodhën Herodi si dhe Ponc Pilati me paganët dhe me popullin e Izraelit, për të bërë të gjitha ato, që dora jote dhe këshilli yt kishin paracaktuar se do të ndodhnin. (Veprat 4:27-28)
Të tëra veprimet e të tërë pjesëmarrësve në kryqëzimin e Jezusit, kishin qenë të “paracaktuara” nga Perëndia. Megjithëkëtë, apostujt qartësisht nuk i bashkëngjisin faj moral Perëndisë, për veprimet të cilat rrodhën nga zgjedhjet e vullnetshme të njerëzve mëkatarë. Pjetri e bën të qartë këtë në predikimin në ditën e Rrëshajave: “Ai, pra, sipas këshillit të caktuar dhe të paranjohur të Perëndisë, ju dorëzua juve dhe ju e zutë dhe, me duart e të padrejtëve, e gozhduat në kryq dhe e vratë” (Veprat 2:23). Në një fjali, ai lidh planin dhe paranjohjen e Perëndisë, me fajin moral që i bashkëngjitet veprimeve të të “padrejtëve.” Ata nuk u detyruan prej Perëndisë që të vepronin kundër vullnetit të Tij, por Perëndia e realizoi planin e Tij përmes zgjedhjeve të tyre të vullnetshme për të cilat ata gjithsesi ishin përgjegjës.
Në një shembull të ngjashëm me tregimin e Besëlidhjes së Vjetër për Perëndinë i Cili dërgon një frymë gënjeshtare në gojën e profetëve të Ahabit, lexojmë për ata të cilët refuzojnë ta duan të vërtetën: “Dhe prandaj Perëndia do t'u dërgojë atyre veprim kobimi, që t'i besojnë gënjeshtrës, që të gjykohen të gjithë ata që nuk i besuan së vërtetës, por pëlqyen padrejtësinë” (2 Thes. 2:11–12). Gjithashtu, Pjetri u thotë lexuesve të vet që ata të cilët i kundërshtojnë ata, që refuzojnë Krishtin si Mesia, “pengohen duke qenë të pabindur ndaj fjalës, dhe për këtë ata ishin caktuar” (1 Pjetrit 2:8).[98]10
8. Analiza e vargjeve në lidhje me të mirën dhe të keqen. Pasi kemi parë kaq shumë vargje të cilat flasin për përdorimin providencial që Perëndia u bën veprimeve të këqija të njerëzve dhe demonëve, çfarë mund të themi në kuadrin e një analize?
a. Perëndia përdor gjithçka me qëllim për të përmbushur qëllimet e Tij, e madje përdor edhe të keqen për lavdinë e Tij si dhe për të mirën tonë: Kështu, kur e keqja vjen në jetën tonë për të na trazuar, mbi bazën e doktrinës së provanisë, ne mund të kemi një siguri më të thellë sepse “ne e dimë se të gjitha gjërat bashkëveprojnë për të mirë për ata që e duan Perëndinë, për ata që janë të thirrur sipas qëllimit të tij” (Rom. 8:28). Kjo lloj bindjeje e bëri Jozefin të aftë t’u thoshte vëllezërve të vet: “Ju keni kurdisur të këqija kundër meje, por Perëndia ka dashur që t'i shërbejë së mirës” (Zan. 50:20).
Ne mundemi që gjithashtu të kuptojmë se Perëndia përlëvdohet madje edhe në ndëshkimin e të keqes. Shkrimi na thotë se “ZOTI ka bërë çdo gjë për veten e tij, edhe të pabesin për ditën e fatkeqësisë” (F. e Urta 16:4).[99]11 Në mënyrë të ngjashme, psalmisti pohon: “Edhe zemërimi i njerëzve do të shndërrohet në lavdi për ty” (Psa. 76:10). Dhe shembulli i faraonit (Rom. 9:14–24) është një shembull i qartë i mënyrës se si Perëndia e përdor të keqen për lavdinë e Tij si dhe për të mirën e popullit të Tij.
b. Megjithëkëtë, Perëndia nuk bën kurë keq, dhe nuk duhet fajësuar kurrë për të keqen: Në një deklaratë të ngjashme me ato të cituara lart nga “Veprat” 2:23 dhe 4:27–28, Jezusi gjithashtu ndërthur paracaktimin e kryqëzimit të Perëndisë, me fajin moral të atyre që e bënë atë: “Dhe vërtet që Biri i njeriut shkon, siç është caktuar për atë, por mjerë ai njeri me anë të të cilit tradhtohet!” (Luka 22:22; kr. Mat. 26:24; Marku 14:21). Dhe në një deklaratë më të përgjithshme rreth të keqes në botë, Jezusi thotë: “Mjerë bota për skandalet! Sepse është e nevojshme të vijnë skandalet, por mjerë ai njeri përmes të cilit do të vijë skandali!” (Mat. 18:7).
Jakobi flet në mënyrë të ngjashme duke na paralajmëruar që të mos ia vëmë fajin Perëndisë për të keqen që bëjmë, kur thotë: “Askush kur tundohet, të mos thotë: "Tundohem nga Perëndia", sepse Perëndia nuk mund të tundohet për të keqen, dhe ai vetë nuk tundon asnjeri. Por secili tundohet i tërhequr dhe i ndjellë nga dëshirimi i vet” (Jakobi 1:13–14). Ky varg nuk thotë se Perëndia nuk shkakton kurrë të keqen, por pohon që ne nuk duhet ta mendojmë kurrë Atë si faktorin personal i Cili na tundon apo i Cili duhet të mbahet përgjegjës për tundimin. Ne nuk mund t’ia hedhim kurrë fajin Perëndisë për tundimet apo të mendojmë se Ai do të na aprovojë nëse ne u jepemi tundimeve. Ne duhet t’i rezistojmë të keqes dhe gjithmonë t’ia vëmë fajin vetes apo të tjerëve që na tundojnë, por nuk duhet të fajësojmë kurrsesi Perëndinë për këtë. Edhe një varg i tillë si “Isaia” 45:7, i cili flet për Perëndinë që “krijon fatkeqësinë,” nuk thotë se Perëndia Vetë bën të keqen, por duhet kuptuar që Perëndia caktoi që e keqja do të vinte përmes zgjedhjeve të vullnetshme të krijesave të Tij.
Këto vargje e bëjnë të qartë që “shkaqet dytësore” (qeniet njerëzore, engjëjt dhe demonët) janë realë dhe se qeniet njerëzore shkaktojnë me të vërtetë gjëra të këqija dhe janë përgjegjëse për këtë. Paçka se Perëndia caktoi që ato do të ndodhnin, si në kuptimin e përgjithshëm ashtu edhe në hollësitë specifike, prapë se prapë, Perëndia është i shkëputur nga bërja faktikisht e të keqes dhe shkaktimi i të keqes që Ai bën përmes “shkaqeve dytësore”, nuk e vënë në dyshim shenjtërinë e Tij, e as e bën Atë të fajësueshëm. Xhon Kalvini me mençuri thotë:
Hajdutët, vrasësit dhe keqbërësit e tjerë, janë instrumente të provanisë hyjnore, dhe Zoti Vetë i përdor këto për të zbatuar gjykimet të cilat Ai ka përcaktuar Vetë. Megjithëkëtë, unë e mohoj që ata mund të nxjerrin prej kësaj ndonjë justifikim për veprat e tyre të këqija. Përse? Ata ose do të përfshijnë Perëndinë në të njëjtën paudhësi që bëjnë vetë, ose do të përpiqen të maskojnë shthurjen e tyre me drejtësinë e Tij? Ata nuk mund të bëjnë as njërën dhe as tjetrën.[100]12
Pak më vonë, Kalvini titullon një kapitull: “Perëndia i përdor në atë mënyrë veprat e të paperëndishmëve, dhe i bën mendjet e tyre që të priren në atë mënyrë, që të zbatojnë gjykimet e Tij, saqë Ai mbetet i pastër nga çfarëdo njollosjeje.”[101]13
Duhet të vëmë re që alternativave e të thënurit se Perëndia përdor të keqen për qëllimet e Tij, por se Ai nuk bën kurrë keq dhe nuk duhet fajësuar për këtë, nuk janë të dëshirueshme. Nëse do të thoshim se Perëndia Vetë bën keq, do të na duhej që të dilnim në përfundimin që Ai nuk është një Perëndi i mirë dhe i drejtë, dhe për rrjedhojë, Ai nuk është aspak Perëndi. Nga ana tjetër, nëse ne i përmbahet mendimit që Perëndia nuk e përdor të keqen për të përmbushur qëllimet e Tij, atëherë do të na duhej që të pranonim se në univers ka ligësi të cilën Perëndia nuk e synoi që të ishte, që nuk është nën kontrollin e Tij, dhe që mund të mos përmbushë qëllimet e Tij. Kjo do ta bënte shumë të vështirë për ne që të pohonim se “të gjitha gjëra” bashkëveprojnë për të mirë për ata që e duan Perëndinë, për ata që janë të thirrur sipas qëllimit të tij (Rom. 8:28). Nëse e keqja erdhi në botë pavarësisht faktit që kjo nuk ishte qëllim i Perëndisë dhe që Ai as nuk donte që ajo të ishte këtu, atëherë çfarë garancie kemi që e keqja nuk do të shumohet gjithnjë e më shumë pavarësisht se Ai as nuk e ka për qëllim e as nuk e dëshiron atë? Gjithashtu, çfarë garancie kemi ne që Ai do të jetë në gjendje që ta përdorë atë për qëllimet e Tij, apo madje që Ai mund të ngadhënjejë mbi të? Pa dyshim që kjo është një pozitë alternative e padëshiruar.
c. Perëndia me të drejtë fajëson dhe gjykon krijesat morale për të keqen që ato bëjnë: Shumë pasazhe të Shkrimit e pohojnë këtë. Njëri syresh gjendet tek “Isaia”: “Ashtu si këta kanë zgjedhur rrugët e tyre dhe shpirti i tyre kënaqet në neveritë e tyre, kështu edhe unë do të zgjedh fatkeqësinë e tyre dhe do të bëj që të bjerë mbi ta ajo që druajnë; sepse, kur thirra, askush nuk u përgjigj, kur fola, ata nuk më dëgjuan; përkundrazi, bënë atë që është e keqe në sytë e mi dhe parapëlqyen atë që nuk më pëlqen” (Isa. 66:3–4). Në mënyrë të ngjashme, lexojmë: “Perëndia e ka bërë njeriun të drejtë, por njerëzit kanë kërkuar shumë marifete” (Pred. 7:29). Faji për të keqen është gjithmonë tek krijesat përgjegjëse qofshin njerëz apo demonë që e bëjnë atë të keqe, dhe krijesa që bën të keqen, e meriton gjithnjë që të ndëshkohet. Shkrimi në mënyrë të pandërprerë e pohon se Perëndia është i drejtë dhe që jep hakun, për të na ndëshkuar për mëkatet tona. Dhe nëse ne kundërshtojmë duke thënë se Ai nuk duhet ta kërkojë fajin tek ne për shkak se ne nuk mund t’i rezistojmë vullnetit të Tij, atëherë ne duhet të shqyrtojmë mirë e mirë përgjigjen që jep vetë apostulli Pal ndaj kësaj pyetjeje: “Ti do të më thuash, pra: "Pse ende më qorton? Kush në fakt, mund t'i rezistojë vullnetit të tij?". Po kush je ti, o njeri, që i kundërpërgjigjesh Perëndisë? A mund t'i thotë ena mjeshtrit: "Përse më bëre kështu?”’ (Rom. 9:19–20). Në çdo rast që ne bëjmë të keqen, ne e dimë se kemi zgjedhur me dëshirë që ta bëjmë atë, dhe ne e kuptojmë që e meritojmë të fajësohemi për të.
d. E keqja është reale, jo iluzion, dhe ne kurrë nuk duhet të bëjmë të keqen, pasi ajo gjithmonë do të na lëndojë si ne ashtu edhe të tjerët: Shkrimi në mënyrë të vazhdueshme na mëson që ne nuk kemi kurrë të drejtën për të bërë të keqen, dhe se ne duhet që me këmbëngulje ta kundërshtojmë atë tek vetja jonë si dhe në botë. Ne duhet që të lutemi: “Na shpëto nga i ligu” (Mat. 6:13), dhe nëse shikojmë ndokënd që largohet nga e vërteta dhe bën gjënë e gabuar, duhet të përpiqemi ta kthejmë atë. Shkrimi thotë: “Vëllezër, në qoftë se ndonjë nga ju gabohet larg së vërtetës dhe dikush e kthen, le ta dijë se ai, që e kthen mëkatarin nga të gabuarit e rrugës së tij, do të shpëtojë një shpirt nga vdekja dhe do të mbulojë një shumicë mëkatesh” (Jakobi 5:19–20). Ne madje nuk duhet kurrë as që të dëshirojmë të bëhet e keqja, sepse ushqyerja e dëshirave të mëkatshme në mendjen tonë, do të thotë t’i lejosh ato që të “luftojnë” kundër shpirtit tonë (1 Pjetrit 2:11) dhe për rrjedhojë, të na bëjnë dëm shpirtëror. Nëse tundohemi ndonjëherë që të themi: “Përse të mos të bëjmë të keqen që e mira të mund të vijë?” si disa njerëz po e akuzonin Palin duke shpifur se gjoja kështu kishte dhënë mësim, ne duhet të mbajmë mend se Pali thotë rreth njerëzve të cilët japin mësim këtë doktrinë të rreme: “Dënimi i këtyre është i drejtë” (Rom. 3:8).
Kur mendojmë që Perëndia përdor të keqen për të përmbushur qëllimet e Tij, ne duhet të mbajmë mend që ka gjëra që janë të drejta për t’u bërë nga Perëndia, por të gabuara për ne: Ai kërkon që të tjerët ta adhurojnë Atë, dhe Ai pranon adhurim prej tyre. Ai kërkon lavdinë për Vete. Ai do të ekzekutojë gjykim përfundimtar mbi keqbërësit. Ai gjithashtu përdor të keqen për të shkaktuar qëllime të mira, por Ai nuk na e lejon neve këtë gjë. Kalvini citon me aprovim një deklaratë të Agustinit: “Ka një ndryshim të madh mes asaj që është e përshtatshme për t’u dëshiruar nga një njeri, dhe asaj që është e përshtatshme për Perëndinë....Sepse, përmes dashakeqësisë së njerëzve të këqij, Perëndia përmbush atë që ai dëshiron me drejtësi.”[102]14 Edhe Hermën Bavinki (Herman Bavinck) përdor analogjinë e një prindi i cili përdor vetë një thikë të mprehtë, por nuk e lejon fëmijën e tij që ta përdorë gjithashtu, për të treguar se Perëndia Vetë e përdor të keqen për të realizuar qëllime të mira, por nuk i lejon kurrë fëmijët e Tij të bëjnë të njëjtën gjë. Paçka se ne duhet të imitojmë karakterin moral të Perëndisë nga shumë anë (kr. Efe. 5:1), kjo është një nga mënyrat në të cilat ne duhet ta imitojmë Atë.
e. Pavarësisht të tëra deklaratave pararendëse, ne duhet të vijmë në pikën ku ne pohojmë se nuk e kuptojmë se si shpjegohet që Perëndia mund të caktojë që ne të kryejmë vepra të këqija dhe megjithëkëtë, na mban përgjegjës për to dhe nuk fajëson Veten: Ne mund të pohojmë se të tëra këto gjëra janë të vërteta, sepse Shkrimi na i mëson, por Shkrimi nuk na tregon ekzaktësisht se si Perëndia e realizon këtë situatë, apo se si mund të shpjegohet që Perëndia na mban përgjegjës për atë që Ai cakton që të ndodhë. Këtu, Shkrimi është i heshtur, dhe ne duhet të biem dakord me Berkhofin që në fund të fundit “çështja e raportit të Perëndisë me mëkatin, mbetet një mister.”[103]15
9. A jemi ne të “lirë”? A kemi ne “Vullnet të Lirë”? Nëse Perëndia ushtron një kontroll providencial mbi të tëra ngjarjet, a jemi ne në një mënyrë apo një tjetër të lirë? Përgjigja për këtë varet nga ajo që nënkuptohet me fjalën i lirë. Nga disa kuptime të fjalës i lirë, të gjithë janë të një mendjeje që ne jemi të lirë në vullnetin tonë si dhe në zgjedhjet tona. Edhe teologët e shquar në traditat e Reformuara apo Kalviniste pajtohen me këtë. Si Luis Berkhofi (Louis Berkhof) në Teologji Sistematike (Systematic Theology) (fq. 103, 173) ashtu edhe Xhon Kalvini tek Parimet e Fesë së Krishterë (Institutes of the Christian Religion)[104]16 janë të gatshëm që të flasin në një farë mënyre për veprat si dhe zgjedhjet “e lira” të njeriut. Megjithëkëtë, Kalvini shpjegon se termi i këtushëm është subjekt keqkuptimi aq sa ai vetë përpiqet të shmangë përdorimin e tij. Kjo ngaqë “vullneti i lirë nuk mjafton për ta bërë njeriun të aftë për të bërë vepra të mira, po qe se nuk ndihmohet nga hiri.”[105]17 Për rrjedhojë, Kalvini del në përfundimin që:
Pastaj për njeriun do të flitet sikur ka llojin e tij të vendimit të lirë, ai ka zgjedhje të lirë njësoj si për të mirën ashtu edhe për të keqen, por për shkak se ai sillet me vetëdije keq, jo nga zori. Vërtetë e thënë bukur, por ç’dobi ka të etiketosh me një emër të stërholluar një gjë të tillë kaq të parëndësishme?
Kalvini vazhdon duke shpjeguar se si ky term mund të keqkuptohet lehtësisht:
Por unë pyes, sa pak njerëz ka, të cilët kur dëgjojnë vullnetin e lirë të atribuuar ndaj njeriut, nuk e mendojnë njeriun aty për aty të jetë i zoti si i mendjes ashtu edhe i vullnetit të tij, në gjendje që me forcat e veta të mund të kthehet qoftë për të mirë apo për të keq....Atëherë, nëse ndokush mund ta përdorë këtë fjalë pa e keqkuptuar atë duke e marrë në një kuptim të keq, unë nuk do ta shqetësoja atë person mbi këtë bazë...Sa për vete do të preferoja që të mos e përdorja, dhe parapëlqej që edhe të tjerët, po të ma dëgjojnë këshillën, ta shmangin gjithashtu.[106]18
Kështu, kur ne pyesim nëse kemi apo jo “vullnet të lirë,” është e rëndësishme të jemi të qartë për sa i takon asaj që nënkuptohet nga kjo frazë. Shkrimi nuk thotë asgjëkund se ne jemi të “lirë” në kuptimin e të qenurit jashtë kontrollit të Perëndisë[107]19 apo se jemi në gjendje që të marrim vendime të cilat nuk shkaktohen nga asgjë. (Ky është kuptimi në të cilin shumë njerëz duket se supozojnë se ne duhet të jemi të lirë; shiko diskutimin e mëposhtëm.) As nuk thotë se ne jemi të “lirë” në kuptimin se jemi në gjendje që të bëjmë gjënë e duhur më vete, të shkëputur nga fuqia e Perëndisë. Megjithëkëtë, ne jemi të lirë në kuptimin më të madh se cilado krijesë e Perëndisë mund të jetë e lirë. Ne ndërmarrim zgjedhje të qëllimta, zgjedhje të cilat kanë pasoja reale.[108]20 Ne jemi të vetëdijshëm për mospasjen e kufizimeve mbi vullnetin tonë nga ana e Perëndisë kur ne marrim vendime.[109]21 Ne duhet të këmbëngulim se kemi fuqinë për të ndërmarrë zgjedhje me dashje; përndryshe do të biem në gabimin e fatalizmit apo determinizmit dhe kështu të dalim në përfundimin që zgjedhjet tona nuk kanë rëndësi, apo se ne nuk mundet që me të vërtetë të bëjmë zgjedhje me dashje. Nga ana tjetër, lloji i lirisë që kërkohet nga ata të cilët mohojnë kontrollin providencial të Perëndisë mbi gjithçka, një liri për të qenë jashtë veprimtarisë mbështetëse të vazhdimësisë së ekzistencës dhe kontrolluese të Perëndisë, do të ishte i pamundur nëse Jezus Krishti është me të vërtetë “duke i mbajtur gjërat me fjalën e fuqisë së tij” (Heb. 1:3, përkthimi i autorit). Nëse kjo gjë do të ishte e vërtetë, atëherë, të jesh jashtë këtij kontrolli providencial do të ishte thjesht të mos ekzistoje! Një “liri” absolute, duke qenë tërësisht i lirë nga kontrolli i Perëndisë, thjesht nuk është e mundur në një botë që mbahet në mënyrë providenciale si dhe që drejtohet nga Perëndia Vetë.
C. Qeverisja
1. Provat nga Shkrimi. Ne kemi diskutuar dy aspektet e para të providencës, (1) ruajtjes së vazhdimësisë dhe (2) pajtueshmërisë. Ky aspekt i tretë i provanisë së Perëndisë tregon se Perëndia ka një qëllim në gjithçka që bën në botë, dhe se ai providencialisht qeveris apo drejton të tëra gjërat, me qëllim që ata t’i realizojnë qëllimet e Tij. Ne lexojmë tek “Psalmet” se: “Mbretërimi i tij sundon mbi gjithçka” (Psa. 103:19). Për më tepër, “ai vepron si të dojë me ushtrinë e qiellit dhe me banorët e dheut. Askush nuk mund t'ia ndalë dorën ose t'i thotë: “Çfarë po bën?”’ (Dan. 4:35). Pali pohon se “prej tij dhe me anë të tij dhe ndaj tij janë të gjitha” (Rom. 11:36), dhe se “Perëndia i vuri të gjitha nën këmbët e tij” (1 Kor. 15:27). Perëndia është Ai i Cili “vepron gjithçka sipas këshillës së vullnetit të tij” (Efe. 1:11), kështu që në fund “që në emër të Jezusit të përkulet çdo gju i atyre që janë në qiell dhe mbi tokë dhe nëntokë, dhe çdo gjuhë të rrëfejë se Jezu Krishti është Zot, për lavdi të Perëndisë Atë” (Fil. 2:10–11). Është për shkak se Pali e di që Perëndia është sovran mbi të gjithë dhe se Ai i realizon qëllimet e Tij në çdo ngjarje që ndodh, që ai mund të deklarojë se “Dhe ne e dimë se të gjitha gjërat bashkëveprojnë për të mirë për ata që e duan Perëndinë, për ata që janë të thirrur sipas qëllimit të tij” (Rom. 8:28).
2. Dallimet për sa i takon vullnetit të Perëndisë. Paçka se në Perëndinë vullneti i Tij është i unifikuar, dhe jo i dyzuar apo kontradiktor, ne nuk mundet as të fillojmë ta kuptojmë thellësinë e vullnetit të Perëndisë, dhe ai na është zbuluar vetëm në një pjesë të vogël. Për këtë arsye, siç pamë në kapitullin 13,[110]22 dy aspekte të vullnetit të Perëndisë na shfaqen neve. Nga njëra anë, kemi vullnetin moral të Perëndisë (nganjëherë i quajtur vullneti i Tij i “zbuluar”). Kjo përfshin standardet morale të Shkrimit, si për shembull Dhjetë Urdhëresat si dhe urdhëresat morale të Besëlidhjes së Re. Urdhëresat morale të Perëndisë janë dhënë si përshkrime të mënyrës se si ne duhet të sillemi nëse dëshirojmë të veprojmë siç duhet përpara Tij. Nga ana tjetër, një aspekt tjetër i vullnetit të Perëndisë, është qeverisja e Tij providenciale mbi gjithçka (nganjëherë e quajtur “vullneti i Tij i fshehtë”). Kjo përfshin të tëra ngjarjet e historisë të cilat Perëndia ka caktuar që të ndodhin, për shembull, faktin që Krishti do të kryqëzohej nga të “padrejtët” (Veprat 2:23). Ajo gjithashtu përfshin të tëra veprat e këqija të cilat u përmendën në seksionin paraprirës.
Disa e kanë kundërshtuar këtë dallim mes dy aspekteve të vullnetit të Perëndisë, duke argumentuar se kjo do të thoshte se ka një “vetë-kontradiktë” në Perëndinë.[111]23 Megjithëkëtë, edhe në lëmin e përvojës njerëzore, ne e dimë se mund të kemi vullnetin tonë dhe të realizojmë diçka që është e dhimbshme e të cilën nuk e dëshirojmë (si për shembull ndëshkimin ndaj fëmijës tonë të pabindur apo bërjen e një vaksine e cila na sëmur përkohësisht) me qëllim për të shkaktuar një rezultat afat-gjatë që ne e parapëlqejmë më shumë se shmangien e dhimbjes afat-shkurtër (për të bërë fëmijën të bindet, për shembull, apo për mos lejuar që të na zërë një sëmundje edhe më e rëndë). Perëndia është pafundësisht më i madh dhe më i zgjuar nga ç’jemi ne. Padyshim që është e mundur për Të që të dëshirojë që krijesat e Tij të bëjnë diçka që në afatshkurtër nuk e kënaq Atë me qëllim që në afat-gjatë, Ai të marrë më shumë lavdi. Të thuash që kjo është një “vetë-kontradiktë” tek Perëndia, do të thotë të mos arrish të kuptosh dallimet që kemi bërë deri më tani, kështu që ky shpjegim nuk është kontradiktor.[112]24
D. Dekretet e Perëndisë
Dekretet e Perëndisë janë planet e përjetshme të Perëndisë, me anë të të cilave, përpara krijimit të botës, Ai vendosi të shkaktonte gjithçka që ndodh. Kjo doktrinë është e ngjashme me doktrinën e providencës, por këtu jemi duke menduar për vendimet e Perëndisë përpara se të krijohej bota e jo veprimet e Tij providenciale në kohë. Veprimet e Tij providenciale, janë rrjedhojë e dekreteve të përjetshme që Ai bëri shumë kohë përpara. (Shiko kapitullin 2, f. 47, për “dekret” i përdorur në një kuptim disi tjetër.)
Davidi pohon: “në librin tënd ishin shkruar ditët që ishin caktuar për mua, megjithëse asnjë prej tyre nuk ekzistonte ende” (Psa. 139:16; kr. Jobi 14:5: ditët, muajt, dhe limitet e njeriut janë përcaktuar nga Perëndia). Kishte gjithashtu një “plan të përcaktuar dhe një paranjohuri të Perëndisë” (Veprat 2:23) përmes të cilës Jezusi u vra, dhe veprimet e atyre të cilët e dënuan dhe e kryqëzuan, u “paracaktuan” (Veprat 4:28) nga Perëndia. Shpëtimi ynë u përcaktua shumë kohë përpara sepse Perëndia “na zgjodhi në të (në Krishtin) përpara themelimit të botës, që të jemi të shenjtë dhe të patëmetë përpara tij në dashuri,” (Efe. 1:4). Veprat tona të mira si besimtarë, janë ato “që Perëndia përgatiti që më parë, që ne të ecim në to” (Efe. 2:10; kr. Juda 4).
Këto shembuj prekin shumë aspekte të larmishme të veprimtarisë njerëzore. Duket e përshtatshme të dalim në përfundimin nga këto shembuj që gjithçka që Perëndia bën, Ai i ka planifikuar përpara krijimit të botës. Në fakt, këto gjëra kanë qenë një plan i përjetshëm i Tij. Dobia e vënies së theksit tek dekretet e Perëndisë, është që ato na ndihmojnë të kuptojmë se Perëndia nuk është se krijon plane në proces e sipër. Ai e di fundin që nga fillimi, dhe Ai do të realizojë të tëra qëllimet e Tij të mira. Kjo duhet që në përgjithësi ta rrisë besimin tonë tek Ai, veçanërisht në rrethana të vështira.
E. Rëndësia e veprimeve tona njerëzore
Ne mund të harrojmë ndonjëherë se Perëndia punon përmes veprimeve njerëzore në menaxhimin e Tij providencial të botës. Nëse e harrojmë këtë, atëherë ne fillojmë të mendojmë se veprimet si dhe zgjedhjet tona, nuk kanë shumë rëndësi, apo nuk ndikojnë edhe aq në rrjedhën e ngjarjeve. Për t’iu ruajtur ndonjë keqkuptimi të provanisë së Perëndisë, ne parashtrojmë pikat e mëposhtme të theksuara.
1. Ne vazhdojmë të jemi përgjegjës për veprimet tona. Perëndia na ka bërë të përgjegjshëm për veprimet tona, të cilat kanë rezultate reale dhe përjetësisht të rëndësishme. Në të tëra veprat e Tij providenciale, Perëndia i ruan këto karakteristika të përgjegjësisë dhe rëndësisë.
Disa analogji nga bota natyrore, mund të na ndihmojnë ta kuptojmë këtë. Perëndia ka krijuar gurin me karakteristikat e të qenurit i fortë dhe ai kështu është. Perëndia ka krijuar ujin me karakteristikën e të qenurit i lëngshëm dhe ai kështu është. Perëndia ka krijuar bimë dhe kafshë me karakteristikën e të qenurit të gjalla, dhe ato kështu janë. Po kështu, Perëndia na ka krijuar ne me karakteristikën e të qenurit përgjegjës për veprimet tona dhe ne kështu jemi! Nëse ne bëjmë gjënë e duhur dhe i bindemi Perëndisë, Ai do të na shpërblejë dhe gjërat do të na shkojnë mbarë si në këtë epokë ashtu edhe në përjetësi. Nëse ne bëjmë gjërat e gabuara dhe nuk i bindemi Perëndisë, Ai do të na disiplinojë dhe ndoshta do të na ndëshkojë, dhe gjërat nuk do të na ecin mbarë. Kuptimi i këtyre fakteve do të na ndihmojë të kemi mençuri pastorale kur t’u flasim të tjerëve dhe në inkurajimin e tyre për të shmangur përtacinë dhe mosbindjen.
Fakti që ne jemi përgjegjës për veprimet tona do të thotë se ne nuk duhet kurrë të fillojmë të mendojmë se: “Perëndia më bëri mua për të bërë keq, dhe për rrjedhojë unë nuk jam përgjegjës për këtë.” Është domethënëse që Adami filloi të nxirrte justifikime për edhe mëkatin e parë fare, mbi baza që tingëllonin të dyshimta si kjo: “Gruaja që ti më vure pranë më dha nga pema dhe unë hëngra” (Zan. 3:12). Në ndryshim nga Adami, Shkrimi kurrë nuk e fajëson Perëndinë për mëkatin. Nëse ndonjëherë ne fillojmë që të mendojmë se Perëndia është Ai që duhet fajësuar për mëkatin, atëherë kemi menduar në mënyrë të gabuar për sa i takon provanisë së Perëndisë, sepse është gjithnjë krijesa, e jo Perëndia pala që duhet fajësuar. Tani, ne mund të kundërshtojmë duke thënë se nuk është e drejtë që Perëndia të na mbajë përgjegjës, po qe se Ai faktikisht ka përcaktuar gjithçka që ndodh, por Pali na korrigjon me: “Ti do të më thuash, pra: "Pse ende më qorton? Kush në fakt, mund t'i rezistojë vullnetit të tij?". Po kush je ti, o njeri, që i kundërpërgjigjesh Perëndisë?” (Rom. 9:19–20). Ne duhet ta kuptojmë dhe të pranojmë në zemrat tona se është e drejtë për Perëndinë që të qortojë, disiplinojë dhe ndëshkojë të keqen. Dhe kur na është dhënë autoritet, është e drejtë për ne që të qortojmë dhe disiplinojmë të keqen në familjen, kishën dhe madje nga disa anë edhe shoqërinë tonë që na rrethon. Ne nuk duhet të themi kurrë për sa i takon një ngjarjeje të keqe, “Deshi Perëndia që ndodhi e për rrjedhojë është gjë e mirë,” për shkak se ne duhet të kuptojmë se disa gjëra të cilat vullneti dekretues i Perëndisë ka planifikuar, nuk janë të mira në vetvete, dhe nuk duhet të marrin aprovimin tonë, tamam ashtu sikurse ato nuk marrin as aprovimin e Perëndisë.
2. Veprimet tona kanë pasoja reale dhe vërtetë që ndryshojnë rrjedhën e ngjarjeve. Në mënyrën se si bota funksionon zakonisht, nëse unë lë pas dore shëndetin tim dhe kam zakone jo të shëndetshme të ngrëni, apo nëse abuzoj me trupin tim duke përdorur alkoolin apo duhanin, ka të ngjarë që të vdes më shpejt. Perëndia ka caktuar që veprimet tona të kenë pasoja reale. Perëndia ka caktuar që ngjarje do të ndodhin duke qenë ne që i shkaktojmë. Sigurisht, ne nuk e dimë atë që Perëndia ka planifikuar madje as për pjesën tjetër të ditës, për të mos thënë pastaj për javën apo vitin tjetër, por ne e dimë se nëse i besojmë Perëndisë dhe i bindemi Atij, do të zbulojmë që Ai ka planifikuar gjëra të mira që të ndodhin përmes asaj bindjeje! Ne nuk mundet që thjesht t’i shpërfillim të tjerët të cilët takojmë, sepse Perëndia sjell shumë vetë në shtegun tonë dhe na jep përgjegjësinë për t’u sjellë ndaj tyre në mënyra që kanë vlerë të përjetshme, qoftë për mirë apo për keq.
Kalvini me mençuri vëren që për të na inkurajuar që të përdorim kujdesin e zakonshëm në jetë dhe që të planifikojmë paraprakisht, “Perëndia është i kënaqur me fshehjen e të tërë ngjarjeve të ardhshme prej nesh, me qëllim që ne t’u rezistojmë atyre si të dyshimta, dhe të mos reshtim së kundërshtuari ato me mjetet e gatshme, derisa ato ose të jenë kapërcyer ose të bëhen të papërfillshme....Providenca e Perëndisë nuk na has gjithnjë në formë të zhvoshkur, por Perëndia, në një farë mënyre, e vesh atë me mënyrën që është përdorur.”[113]25
Në kontrast me këtë, nëse ne parashikojmë se disa rreziqe apo ngjarje të këqija mund të ndodhin në të ardhmen, dhe nëse nuk përdorim mjetet e arsyeshme për t’i shmangur ato, atëherë ne mundet që faktikisht të zbulojmë se mungesa e veprimeve nga ana jonë, qe mjeti që Perëndia përdori për të lejuar që ato të ndodhin!
3. Lutja është një lloj specifik veprimi që ka rezultate të përcaktuara dhe që ndryshon rrjedhën e ngjarjeve. Perëndia ka caktuar gjithashtu që lutja është një mënyrë shumë e rëndësishme e shkaktimit të rezultateve në botë.[114]26 Kur ne me zell ndërmjetësojmë për një person apo situatë specifike, shpesh do të zbulojmë se Perëndia ka përcaktuar që lutja jonë të jetë një mjet që Ai do të përdorë për të shkaktuar ndryshime në botë. Shkrimi na kujton për këtë kur na thotë: “nuk keni, sepse nuk lypni” (Jakobi 4:2). Jezusi thotë: “Deri tani ju nuk kërkuat asgjë në emrin tim; kërkoni dhe do të merrni, që gëzimi juaj të jetë i plotë” (Gjoni 16:24).
4. Si përfundim, ne duhet të veprojmë! Doktrina e provanisë nuk na inkurajon kurrsesi që të ulemi duarkryq për të pritur rezultatin e ngjarjeve të caktuara. Sigurisht, Perëndia mund të ngulisë në ne nevojën për të pritur tek Ai përpara se të veprojmë dhe të besojmë tek Ai e jo tek aftësitë tona, e padyshim që kjo nuk është e gabuar. Por që të themi thjesht se ne jemi duke i besuar Perëndisë në vend që të veprojmë, kjo është përtaci ashiqare dhe shtrembërim i doktrinës së provanisë.
Nga ana praktike, nëse një prej djemve të mi ka detyra nga shkolla të cilat duhet t’i bëjë për nesër, unë do kisha të drejtë po ta bëja që të mbaronte detyrat përpara se ta lija të dilte që të luante. Unë e kuptoj që nota e tij është në duart e Perëndisë, dhe se Perëndia që prej shumë kohe ka përcaktuar se çfarë do të jetë ajo, por unë nuk e di se cila është, dhe as ai. Ajo që di, është se nëse ai studion dhe i bën rregullisht detyrat e shkollës, ai do të marrë një notë të mirë. Në rast të kundërt, nuk do marrë notë të lartë. Kështu, Kalvini thotë:
Tani, është shumë e qartë se cila është detyra jonë: Kështu, nëse Zoti na ka besuar mbrojtjen e jetës tonë, detyra jonë është që ta mbrojmë atë. Nëse Ai ofron që të na ndihmojë, ta shfrytëzojmë atë ndihmë; nëse Ai na paralajmëron për rrezikun, t’i shmangemi atij; nëse Ai bën kurime të disponueshme, të mos i shpërfillim ato. Por asnjë rrezik nuk do të na lëndojë, thonë ata, nëse nuk është fatal, dhe në këtë rast, është përtej çdo kurimi. Por po sikur rreziqet të mos jenë fatale, për shkak se Zoti të ka siguruar zgjidhje për zmbrapsjen dhe tejkalimin e tyre?[115]27
Një shembulli i mirë për veprimtarinë energjike të ndërthurur me besimin tek Perëndia, gjendet tek “2 Samuelit” 10:12, ku Joabi thotë: “Tregohu guximtar dhe të jemi të fortë për të mbrojtur popullin tonë dhe qytetet e Perëndisë tonë” por menjëherë pas kësaj, në po të njëjtën fjali, ai shton: “dhe Zoti të bëjë atë që i pëlqen”. Joabi edhe do të luftojë edhe do t’i besojë Perëndisë që Ai të bëjë atë që Ai mendon se është e mirë.
Shembuj të ngjashëm me këtë gjenden edhe në Besëlidhjen e Re. Kur Pali ishte në Korint, me qëllim për të mos e lënë atë të dekurajohej nga kundërshtia që judenjtë po i bënin, Zoti iu shfaq një natë në një vizion dhe i tha: “Mos ki frikë, por fol dhe mos hesht, sepse unë jam me ty dhe askush nuk do të vërë dorë mbi ty që të të bëjë keq, sepse unë kam një popull të madh në këtë qytet” (Veprat 18:9–10). Po qe se Pali do të kishte qenë një fatalist me një kuptim të papërshtatshëm të providencës së Perëndisë, Ai do t’i kishte dëgjuar fjalët e Perëndisë që tha: “Unë kam një popull të madh në këtë qytet,” dhe do të kishte dalë në përfundimin që Perëndia kishte vendosur që të shpëtonte shumë prej korintasve, dhe për rrjedhojë nuk kishte rëndësi nëse Pali do të qëndronte aty apo jo: Perëndia kishte zgjedhur tashmë shumë njerëz për t’u shpëtuar! Pali mund të ketë menduar që fare mirë, ai mund të mblidhte tani plaçkat e të largohej! Por Pali nuk e bën këtë gabim. Ai përkundrazi, del në përfundimin se nëse Perëndia ka zgjedhur shumë njerëz, atëherë kjo me shumë mundësi do të jetë përmes mjetit që është predikimi prej Palit i ungjillit që këta të shumtë do të shpëtoheshin. Për rrjedhojë, Pali merr një vendim të mençur: “Dhe ndenji atje një vit e gjashtë muaj, duke mësuar ndër ta fjalën e Perëndisë” (Veprat 18:11).
Pali këtë lloj veprimi të përgjegjshëm e vuri në dritën e provanisë së Perëndisë, në një fjali të vetme tek “2 Timoteut” 2:10, ku tha: “Prandaj i duroj të gjitha për shkak të të zgjedhurve, që edhe ata të kenë shpëtimin që është në Krishtin Jezus, me lavdi të përjetshme.” Ai nuk argumentoi i shtyrë nga fakti që Perëndia kishte zgjedhur disa për t’u shpëtuar që asgjë nuk duhej bërë; përkundrazi, ai doli në përfundimin që shumëçka duhej bërë me qëllim që qëllimet e Perëndisë të mund të realizoheshin nëpërmjet mënyrave që Perëndia kishte përcaktuar gjithashtu. Me të vërtetë që Pali qe i gatshëm që të duronte “gjithçka,” përfshi këtu të gjitha llojet e mundimeve dhe vuajtjeve, vetëm e vetëm që planet e përjetshme të Perëndisë të realizoheshin. Një besim me gjithë zemër tek provania e Perëndisë, nuk është një dekurajim por një shtysë për veprim.
Një shembull i lidhur me këtë, gjendet tek historia e udhëtimit të Palit për në Romë. Perëndia i kishte zbuluar në mënyrë të qartë Palit se asnjë në anije nuk do të vdiste si pasojë e stuhisë së gjatë që po kalonin. Dhe me të vërtetë që Pali u ngrit përpara pasagjerëve dhe ekuipazhit, dhe u tha “të keni guxim sepse asnjë jetë nga ne nuk do të humbasë, përveç anijes. Sepse këtë natë m'u shfaq një engjëll i Perëndisë, të cilit unë i përkas dhe të cilit unë i shërbej, duke thënë: ``Pal, mos ki frikë, ti duhet të dalësh para Cezarit; dhe ja, Perëndia ty t'i ka falur të gjithë ata që lundrojnë me ty''. Prandaj, o burra, kini guxim, sepse unë besoj Perëndinë se do të ndodhë pikërisht ashtu siç m'u tha. Edhe duhet të biem në ndonjë ishull”. (Veprat 27:22–26)
Por vetëm pak kohë pasi Pali tha këtë, ai vuri re që marinarët që ishin në bordin e anijes, në fshehtësi po përpiqeshin që të ulnin në det varkën e shpëtimit, sepse “kërkonin të arratiseshin prej anijes” (Veprat 27:30). Ata po planifikonin t’i linin të tjerët të pashpresë, duke mos patur më asnjë që dinte se si ta drejtonte anijen. Kur Pali e vuri re këtë, ai nuk adoptoi një qëndrim të gabuar, fatalist duke menduar se Perëndia përmes një mrekullie do ta çonte anijen në breg. Përkundrazi, ai menjëherë shkoi tek centurioni i cili ishte përgjegjës për marinarët dhe “Pali u tha kryeqindësit dhe ushtarëve: "Po nuk qëndruan këta në anije, ju nuk do të mund të shpëtoni”’ (Veprat 27:31). Me mençuri, Pali e dinte që kujdesi providencial i Perëndisë, dhe edhe parashikimi i tij i qartë i asaj që do të ndodhte, përfshinte gjithsesi përdorimin e mjeteve njerëzore për ta realizuar. Ai madje kishte aq guxim sa të thoshte që ato mjete ishin të domosdoshme: “Po nuk qëndruan këta në anije, ju nuk do të mund të shpëtoni” (Veprat 27:31). Do të bënim mirë po të imitonim shembullin e tij, duke ndërthurur mirëbesimin e plotë në providencën e Perëndisë me kuptimin që përdorimi i mënyrave të zakonshme është i domosdoshëm që gjërat të realizohen ashtu sikurse Perëndia ka planifikuar që ato të realizohen.
5. Po sikur të mos mund ta kuptojmë plotësisht këtë doktrinë? Çdo besimtar i cili përsiatet mbi providencën e Perëndisë, herët a vonë do të arrijë në një pikë ku do t’i duhet të thotë: “Unë nuk mund ta kuptoj plotësisht këtë doktrinë.” Nga disa anë, kjo gjë duhet pranuar në lidhje me pothuajse çdo doktrinë, përderisa arsyetimi ynë është i fundmë ndërsa Perëndia është i pafundmë (shiko kapitullin 1, fq. 34–35; kr. f. 150). Por kjo vlen veçanërisht për doktrinën e providencës: ne duhet ta besojmë atë për shkak se Shkrimi na e mëson, edhe atëherë kur ne nuk e kuptojmë atë plotësisht se si kjo shkon në linjë me mësimet e tjera të Shkrimit. Kalvini ka një këshillë të mençur këtu:
Le që ata për të cilët kjo duket e vrazhdë të marrin parasysh për pak kohë se sa i dobët është refuzimi i tyre ndaj një gjëje të vërtetuar nga prova të qarta të Shkrimit, vetëm e vetëm se ajo e tejkalon kapacitetin e tyre mendor, dhe të konsiderojnë të gabuar faktin që gjërat janë shprehur publikisht, gjë të cilën, nëse Perëndia nuk do ta kishte gjykuar si të dobishme për njerëzit për ta ditur, Ai nuk do t’u kishte kërkuar kurrë profetëve dhe apostujve të Tij për ta dhënë mësim. Sepse mençuria jonë nuk duhet të jetë gjë tjetër përveçse të përqafojmë me mësueshmëri të përulur, dhe të paktën pa kërkuar për të meta, çdo gjë që mësohet në Shkrimet e shenjta.[116]28
F. Zbatim i mëtejshëm praktik
Paçka se ne kemi filluar tashmë që të flasim për zbatimin praktik të kësaj doktrine, duhen parashtruar edhe tre pika të tjera.
1. Mos ki frikë, por besoji Perëndisë. Jezusi thekson faktin që Zoti ynë sovran, na ruan e kujdeset për ne si fëmijë të Tij. Ai thotë: “Vini re zogjtë e qiellit: nuk mbjellin, nuk korrin dhe nuk mbledhin në hambare; dhe Ati juaj qiellor i ushqen. A nuk vleni ju shumë më tepër sesa ata?...Mos u shqetësoni, pra, duke thënë: ``Çfarë do të hamë ose çfarë do të pimë, ose me çfarë do të vishemi?”’ (Mat. 6:26, 31). Nëse Perëndia ushqen zogjtë dhe vesh barin e fushës, Ai do të kujdeset edhe për ne. Në mënyrë të ngjashme, Jezusi thotë: “A nuk shiten vallë dy harabela për një aspër? Dhe, megjithatë asnjë prej tyre nuk bie përtokë pa dashjen e Atit tuaj....Mos kini frikë, pra; ju vleni më tepër se shumë harabela” (Mat. 10:29–31).
Davidi mundte të flinte edhe mes armiqve të tij, për shkak se ai e dinte se kontrolli providencial i Perëndisë, e bënte atë që të “mbahej në siguri” dhe ai mund të thoshte: “Në paqe do të bie dhe në paqe do të fle” (Psa. 4:8). Shumë prej psalmeve na inkurajojnë që t’i besojmë Perëndisë, e të mos kemi frikë, për shkak se Zoti i ruan dhe i mbron njerëzit e Tij, për shembull “Psalmi” 91 (“Kush banon në strehën e Shumë të Lartit...”) apo “Psalmi” 121 (“Unë i ngre sytë nga malet...”). Për shkak të bindjes tonë të fortë për kujdesin providencial të Perëndisë, ne nuk kemi përse të kemi frikë nga ndonjë e keqe apo dëm, edhe sikur të na bjerë—mund të na bjerë vetëm në saj të vullnetit të Perëndisë dhe si përfundim do të jetë për të mirën tonë. Kështu Pjetri mund të thotë se “ndonëse tani, në qoftë se duhet, për pak kohë, duhet të trishtoheni në tundime të ndryshme, që sprova e besimit tuaj, që është shumë më i çmuar nga ari që prishet, edhe pse sprovohet me zjarr, të dalë për lëvdim, nder e lavdi në zbulesën e Jezu Krishtit” (1 Pjetrit 1:6–7). Në tërë këtë, ne nuk duhet të shqetësohemi për të ardhmen por të besojmë në kujdesin e plotfuqishëm të Perëndisë.
2. Ji mirënjohës për të tëra gjërat e mira që ndodhin. Nëse ne realisht besojmë se të tëra gjërat e mira janë shkaktuar nga Perëndia, atëherë zemra jonë me të vërtetë do të jetë përplot mirënjohje kur themi: “Beko, shpirti im, ZOTIN dhe mos harro asnjë nga të mirat e tij.” (Psa. 103:2). Do ta falënderojmë Atë për ushqimin tonë të përditshëm (kr. Mat. 6:11; 1 Tim. 4:4–5); me të vërtetë që “Në gjithçka do të falënderojmë” (1 Thes. 5:18).
3. Nuk ka asgjë të tillë si “fat” apo “shans.” Të gjitha gjërat ndodhin përmes provanisë së mençur të Perëndisë. Kjo do të thotë se ne duhet të adoptojmë një kuptim shumë më “personal” të universit si dhe të ngjarjeve në të. Universi nuk qeveriset nga fati jo vetor, por nga një Perëndi vetor. Asgjë nuk është se “thjesht ndodh, ne duhet të shikojmë dorën e Perëndisë në ngjarjet përgjatë gjithë ditës, duke bërë që të gjitha gjërat të bashkëveprojnë për të mirë për ata që e duan Perëndinë.
Kjo bindje e fortë në providencën e mençur të Perëndisë, padyshim që nuk është e barasvlershme me besëtytninë, sepse kjo është një besim në një kontroll jopersonal apo demonik të rrethanave, apo kontroll përmes një hyjnie kapricoz për rituale të pakuptimta e jo bindje dhe besim. Një vlerësim i thelluar për doktrinën e providencës nuk do të na bëjë ne më shumë bestytnorë; por do të na bëjë t’i besojmë Perëndisë më shumë e t’i bindemi Atij më plotësisht.
G. Një pikëpamje tjetër ungjillore: Pozita arminiane
Ekziston një pozitë alternative kryesore e cila mbështetet nga shumë ungjillorë, të cilën për kollaj ne do ta quajmë pikëpamja “Arminiane”.[117]29 Ndër denominacionet ungjillore bashkëkohore, Metodistët dhe Nazarenasit, kanë prirjen të jenë tërësisht arminianë, ndërsa Presbiterianët dhe të Krishterët e Reformuar, kanë prirjen të jenë tërësisht të Reformuar (të paktën për sa u takon deklaratave denominacionale të besimit). Të dyja pikëpamjet gjenden ndër Baptistët, Episkopalianët (paçka se Tridhjetenëntë Artikujt kanë një ngjyresë të qartë të Reformuar), Dispensacionalistët, Kisha e Lirë Ungjillore, Luterianët (paçka se Martin Luteri qe në kampin e Reformuar për sa i takon kësaj çështjeje), Kishat e Krishtit si dhe pjesa më e madhe e grupeve karizmatike dhe Pentekostale (paçka se denominacionet Pentekostale si për shembull Asambletë e Perëndisë kanë qenë kryesisht arminiane).
Ata të cilët mbajnë anën e një pozite arminane, thonë se me qëllim që të ruajmë lirinë e vërtetë njerëzore, si dhe zgjedhjet reale njerëzore të cilat janë të domosdoshme për personalitetin e vërtetë njerëzor, Perëndia nuk mund të shkaktojë apo planifikojë zgjedhjet tona të bëra vullnetarisht. Për rrjedhojë, ata dalin në përfundimin se përfshirja providenciale e Perëndisë në histori, apo mbajtja nën kontroll e saj, nuk duhet të përfshijë çdo detaj specifik të çdo ngjarjeje që ndodh, por që Perëndia në vend të kësaj, thjesht reagon ndaj zgjedhjeve dhe veprimeve të njerëzve kur këto ndodhin, dhe këtë e bën në një mënyrë të atillë që qëllimet e Tij në fund realizohen në botë.
Ata të cilët mbajnë këtë pozicion, argumentojnë duke thënë se qëllimet e Perëndisë në botë, janë më të përgjithshme dhe mund të arrihen përmes shumë llojesh të ndryshme ngjarjesh specifike. Kështu, qëllimi apo plani i Perëndisë për botën “nuk është një skicë gjithëpërfshirëse e të tëra ngjarjeve të ardhshme” por “një program dinamik për botën, realizimi i të cilit, pjesërisht varet nga njeriu.”[118]30 Kotrelli (Cottrell) thotë: “Perëndia nuk ka një qëllim specifik të pakushtëzuar për çdo pjesëz, objekt, person dhe ngjarje të veçantë përbrenda krijimit.”[119]31 Arminianët besojnë se Perëndia e arrin synimin e Tij të përgjithshëm duke reaguar dhe duke përdorur zgjedhjet e lira të qenieve njerëzore, cilado qofshin ato.[120]32 Painëku (Pinnock) thotë se “paracaktimi nuk gjen zbatim në çdo veprimtari individuale, por është më tepër qëllimi gjithëpërfshirës i Perëndisë që është konteksti strukturor në të cilin historia lëviz.”[121]33
Për më tepër, përkrahësit e pozitës arminiane, i përmbahen idesë që vullneti i Perëndisë nuk mund të përfshijë të keqen. Painëku thotë: “Rënia e njeriut në mëkat është një përgënjeshtrim elokuent i teorisë sipas të cilës vullneti i Perëndisë kryhet gjithnjë.”
[122]34 Ai thotë se “nuk është se” vullneti i Perëndisë “realizohet gjithashtu në humbjen e të humburve.”[123]5 Gjithashtu,I. Howard Marshall mjaft qartë pohon: “Nuk është e vërtetë që gjithçka që ndodh është e dëshirueshme për Perëndinë.”[124]36 Këto deklarata e bëjnë të qartë që dallimi mes pozitës së të Reformuarve dhe asaj të Arminianëve, nuk janë thjesht ndryshime në terminologji: ka një mosmarrëveshje në thelb mes tyre. Në mbrojtje të pozitës arminiane parashtrohen një sërë argumentesh. Unë jam përpjekur t’i përmbledh ato në katër prika kryesore si më poshtë.
1. Vargjet e cituar si shembuj të kontrollit providencial të Perëndisë, janë përjashtime dhe nuk përshkruajnë mënyrën se si Perëndia punon zakonisht në veprimtarinë njerëzore. Në studimin e pasazheve të Besëlidhjes së Vjetër të cilat i referohen përfshirjes providencial të Perëndisë në botë, David J.A. Clines thotë se parashikimet dhe deklaratat e Perëndisë për qëllimet e Tij, u referohen ngjarjeve të kufizuara apo specifike:
Pothuajse të tëra referencat specifike të planeve të Perëndisë, kanë në plan të parë një ngjarje të caktuar apo një seri të kufizuar ngjarjesh, për shembull, “qëllimet e Tij kundër territorit të Kaldeasve” (Jer. 50:45). Për më tepër, nuk është një çështje e një plani të vetëm hyjnor; pasazhe të ndryshme flasin për qëllime të ndryshme dhe disa referenca faktikisht janë ndaj planeve të Perëndisë në shumës....[Këto pasazhe janë] një pohim se përbrenda historisë, Perëndia është duke realizuar qëllimet e Tij.[125]37
Xhek Katrelli argumenton se në disa raste, Perëndia ndërhyn në botë në një mënyrë të pazakontë, duke përdorur “një manipulim të kryer me finokëri të ligjeve të tilla [natyrore] si dhe të gjendjeve mendore.” Por këto ngjarje të pazakonta, ai i quan “provani të veçanta,” dhe thotë se: “Është e natyrshme që Besëlidhja e Vjetër gëlon me tregime për provani të veçanta por ne nuk kemi arsye të supozojmë se Perëndia po punonte në Australi dhe Amerikën e Jugut, në të njëjtën mënyrë në të njëjtën kohë.”[126]38
2. Pikëpamja kalviniste, gabimisht e bën Perëndinë përgjegjës për mëkatin. Ata të cilët mbajnë pozitën arminiane, ngrenë pyetjen: “Si mundet që Perëndia të jetë i shenjtë nëse Ai dekreton që ne të mëkatojmë?” Ata pohojnë se Perëndia nuk është “autori i mëkatit,” se “Perëndia nuk mund të tundohet për të keqen, dhe ai vetë nuk tundon asnjeri” (Jakobi 1:13), se “Perëndia është dritë dhe në Të nuk ka kurrfarë errësire” (1 Gjonit 1:5), dhe se “Zoti është i drejtë...dhe nuk ka asnjë padrejtësi tek ai” (Psa. 92:15).
Ata do të thoshin se pikëpamja e provanisë së Perëndisë e mbrojtur më lart, na katandis në kukulla teatrale apo si robotë të cilët nuk mund të bëjnë asgjë tjetër sesa ajo që Perëndia na bën që të bëjmë. Por kjo përbën përbaltje morale të Perëndisë, sepse Marshalli thotë: “Unë jam përgjegjës për atë që përfaqësuesi im bën.”[127]39 Pajnëku pohon se “është thjesht blasfemuese të marrësh pozitën (siç bën edhe kjo teori) sipas të cilës rebelimi i njeriut kundër Perëndisë, është në çfarëdo kuptimi produkt i vullnetit sovran të Perëndisë, apo i shkakut parësor që është Perëndia.”[128]40
3. Zgjedhjet e shkaktuara nga Perëndia nuk mund të jenë zgjedhje të mirëfillta. Kur Kalvinisti pretendon që është Perëndia Ai që na bën të zgjedhim gjërat në mënyrë të vullnetshme, ata të cilët i përmbahen një pozite arminiane do të përgjigjeshin duke thënë se të gjitha zgjedhjet të cilat si përfundim janë shkaktuar prej Perëndisë, nuk mund të jenë zgjedhje reale, dhe se, nëse Perëndia vërtetë bën që ne të ndërmarrim ato zgjedhje që bëjmë, atëherë ne nuk jemi persona të vërtetë. Katrelli thotë se pikëpamja kalviniste e Perëndisë si shkaku parësor dhe e njeriut si shkak dytësor, vërtetë që mundet të qëndrojë, kështu që ka vetëm një shkak, Perëndia. Nëse një njeri përdor një levë për të lëvizur një shkëmb, argumenton ai, “leva nuk është një shkak i dytë i vërtetë, por është vetëm një instrument i shkakut real të lëvizjes....Sipas gjykimit tim, koncepti i shkakut nuk ka domethënie reale kur përdoret në këtë këndvështrim. Në një sistem të tillë, njeriu kontribuon me vetëm atë që është paracaktuar.”[129]41
Pajnaku shkruan:
Bashkësia personale e atij lloji e parashikuar në Ungjill, ekziston vetëm atje ku konsumohet në një vendim të lirë. Nëse dëshirojmë ta kuptojmë hirin e Perëndisë si një adresim personal ndaj krijesave të Tij, ne duhet ta kuptojmë atë ashtu sikurse bën Bibla, pra në terma dinamikë, jo-manipulues e jo shtrëngues.[130]42
Ai gjithashtu thotë:
Nëse bota do të ishte një strukturë tërësisht e përcaktuar tek e cila asnjë vendim njerëzor nuk do të kishte ndonjë ndikim, kjo intuitë bazë e njeriut që ai është një aktor dhe një faktor i lirë, do të ishte jothelbësore: Nuk do të kishte arsye që ai të bënte plane apo të bënte përpjekje me qëllim transformimin e botës....Liria njerëzore, është parakushti për përgjegjshmërinë morale dhe intelektuale.[131]43
Si shpjegohet atëherë (sipas pikëpamjes arminiane) rënia dhe mëkati? Pajnaku përgjigjet duke thënë se “ato ndodhën për shkak se Perëndia refuzon ta mekanizojë njeriun apo të imponojë vullnetin e Tij tek ai.”[132]44 Gjithashtu, Marshalli thotë, në lidhje me “mundësinë e paracaktimit prej meje të një rrjedhe veprimesh ku përfshihem unë vetë dhe një subjekt tjetër,” që “në nivelin e faktorëve të lirë, kjo është e pamundur.”[133]45 Ai kundërshton duke thënë se analogjia e Perëndisë dhe botës, duke qenë si një dramaturg dhe një dramë, nuk është ndihmuese për shkak se edhe po të pyesnim nëse personazhet janë me të vërtetë të lirë, “kjo pyetje është joreale.”[134]46
Megjithëkëtë, duhet vërejtur se teologët arminianë, janë padyshim të gatshëm që të lejojnë një farë ndikimi nga Perëndia tek qeniet njerëzore. Marshalli thotë: “Edhe lutja ndikon tek njerëzit....Dëshirat e njerëzve kësisoj mund të ndikohen nga lutja, ose përndryshe ne nuk do t’i bënim ato lutje. Të besosh në lutje, kësisoj do të thotë të besosh në një farë kufizimi të lirisë njerëzore, dhe në një lloj ndikimi të pa mundshëm për ta kuptuar, mbi dëshirat e njerëzve.”[135]47
Për të mbështetur argumentin e tyre rreth lirisë thelbësore të vullnetit të njeriut, mbrojtësit e pozitës arminiane, e tërheqin vëmendjen tek shpeshtësia e ofertës falas që bën ungjilli në Besëlidhjen e Re. Ata do të thoshin se këto ftesa ndaj njerëzve për t’u penduar dhe për të ardhur tek Krishti për shpëtim, nëse janë bona fide, duhet të nënkuptojë aftësinë për t’iu përgjigjur atyre. Kësisoj, të tërë njerëzit, pa përjashtim, kanë aftësinë të reagojnë, jo thjesht ata që u është dhënë në mënyrë sovrane ajo aftësi nga Perëndia në një mënyrë të veçantë.
Në mbështetje të mëtejshme të kësaj pike, Arminianët do ta shikonin “1 Korintasve” 10:13 si afirmuese të qartë të aftësisë tonë për të mos mëkatuar. Pali u thotë korintasve: “Asnjë tundim nuk ju ka gjetur ju, përveçse tundimi njerëzor; por Perëndia është besnik dhe nuk do të lejojë që të tundoheni përtej fuqive tuaja, por me tundimin do t'ju japë dhe rrugëdalje, që ju të mund ta përballoni” Por, thuhet se kjo deklaratë do të ishte e pavërtetë nëse Perëndia ndonjëherë do të caktojë që ne të mëkatojmë, sepse atëherë, ne nuk do të ishim në “gjendje” të shpëtonim prej tundimit pa mëkatuar.
4. Pikëpamja arminiane e inkurajon jetesën e krishterë me përgjegjësi, ndërkohë që pikëpamja kalviniste, inkurajon një fatalizëm të rrezikshëm. Të krishterët të cilët mbajnë pozitën arminiane, argumentojnë që pikëpamja kalviniste, po të kuptohet tërësisht, do shikohet se shkatërron motivet për sjelljen e përgjegjshme të krishterë. Rendëll Besinxher (Randall Basinger) thotë se pikëpamja Kalviniste “i mëshon asaj atë që duhet të jetë dhe përjashton mendimin që gjërat mundet dhe/apo duhet të ishin ndryshe.”[136]48 Basinxheri vazhdon duke thënë se të krishterët të cilët evokojnë dhe veprojnë mbi bazën e sovranitetit të Perëndisë, janë fajtorë për një fatalizëm arbitrar, të pajetueshëm dhe të rrezikshëm....Në kontrast me këtë, arminiani beson se ajo që faktikisht ndodh në botë është, deri në një farë mase, pasojë e vullnetit njerëzor. Kontrolli i imtësishëm i Perëndisë në botë, mohohet. Kjo do të thotë se mund të ndodhin gjëra të cilat Perëndia as nuk i dëshiron as nuk i do. Gjërat jo vetëm që mund të jenë ndryshe, por shpesh duhet të jenë ndryshe, dhe nga e gjitha kjo rrjedh përgjegjësia jonë për të punuar me Perëndinë për të bërë një botë më të mirë.[137]49
Sidoqoftë, Basinxheri vazhdon duke argumentuar edhe më tej: Kalvinistët, praktikisht, shpesh e shmangin një fatalizëm të tillë dhe “jetojmë dhe flasin si arminianë.”[138]50 Kësisoj, nga njëra anë, sfida e Basinxherit është një paralajmërim kundër ekstremeve praktike tek të cilat ai pretendon se kalvinistët logjikisht do t’i shtynin të krishterët. Nga ana tjetër, kundërshtimi i tij pretendon se kur kalvinistët jetojnë në mënyrën që ata e dinë se duhet të jetojnë, në një bindje me përgjegjshmëri ndaj Perëndisë, ata janë ose në papërputhshmëri me pikëpamjen e tyre rreth sovranitetit hyjnor, ose përndryshe duke mos lejuar pikëpamjen e tyre për kontrollin sovran të Perëndisë të ndikojë në jetën e tyre të përditshme.
H. Përgjigje ndaj pozitës arminiane
Shumëkush përbrenda botës ungjillore, do t’i gjejë bindës këto katër argumente arminianë. Ata do të mendojnë se këto argumente përfaqësojnë atë që ata në mënyrë intuitive dinë për vetveten, për veprimet e tyre, si dhe për mënyrën se si bota funksionon, dhe se këto argumente shpjegojnë më mirë theksimin e përsëritur në Shkrim mbi përgjegjësinë tonë si dhe për pasojat reale të zgjedhjeve tona. Sidoqoftë, ka disa përgjigje që mund t’i jepen pozicionit Arminian.
1. Këto pasazhe të Shkrimit, a janë shembuj të pazakontë, apo ato përshkruajnë mënyrën se si Perëndia vepron zakonisht? Në përgjigje ndaj kundërshtimit që shembujt e kontrollit providenciale të Perëndisë i referohen vetëm ngjarjeve të kufizuara apo specifike, mund të thuhet në radhë të parë se shembujt janë kaq të shumtë (shiko më lart, fq. 317–327) saqë ato duket se kanë për qëllim që të na përshkruajnë mënyrën në të cilën Perëndia vepron gjithë kohën. Perëndia nuk është se thjesht bën që vetëm një pjesë e barit të rritet, Ai bën që i gjithë bari të rritet. Ai nuk është se dërgon pak shi, Ai dërgon të gjithë shiun. Ai nuk është se nuk lejon disa harabelë që të mos bien në tokë pa dëshirën e Tij, Ai i ruan të tërë harabelët që të mos bien përtokë pa vullnetin e Tij. Ai nuk di thjesht çdo fjalë në gojën e Davidit që përpara se ai ta ketë thënë, Ai i di të tëra fjalët e të gjithëve gjuhëve tona përpara se ne t’i themi. Ai nuk është se thjesht ka zgjedhur Palin dhe të krishterët në kishat e efesit për të qenë të shenjtë dhe të panjollë përpara Tij. Ai ka zgjedhur të tërë të krishterët për të qenë të shenjtë dhe të panjollë përpara Tij. Kjo është arsyeja përse pretendimi i Katrellit se Perëndia po vepronte ndryshe në Australi dhe Amerikën e Jugut se në Besëlidhjen e Vjetër,[139]51 është kaq jobindës: Shkrimi u dha për të na treguar mënyrat e veprimit të Perëndisë, dhe kur kemi dhjetëra shembuj përgjatë gjithë Besëlidhjes së Vjetër dhe të Re ku ka një mësim kaq të qartë rreth kësaj, është e përshtatshme për ne që të dalim në përfundimin se kjo është mënyra në të cilën Perëndia vepron gjithnjë në lidhje me qeniet njerëzore. Në kontrast me këtë, duket se në Shkrim nuk ka asgjë që do të tregonte se disa gjëra janë jashtë kontrollit providencial të Perëndisë, apo se këto mënyra të veprimit të Perëndisë, janë të pazakonta apo jopërfaqësuese të mënyrave në të cilat Ai vepron përgjithësisht.
Për më tepër, shumë prej vargjeve që flasin për provaninë e Perëndisë, janë shumë të përgjithshme: Krishti “vazhdimisht mban të gjitha gjërat nëpërmjet fjalës së Tij të fuqisë” (Heb. 1:3, përkthim i autorit), dhe “të gjitha qëndrojnë nëpërmjet tij” (Kol. 1:17). “ Sepse në të ne jetojmë, lëvizim dhe jemi” (Vep. 17:28). Ai “vepron gjithçka sipas këshillës së vullnetit të tij” (Efe. 1:11).[140]52 Ai siguron ushqimin tonë (Mat. 6:11), plotëson tërë nevojat tona (Fil. 4:19), drejton hapat tonë (F. e Urta 20:24) dhe vepron në ju edhe vullnetin edhe veprimtarinë, sipas pëlqimit të tij. (Fil. 2:13). Pasazhe të tilla nga Shkrimi shërbejnë më shumë sesa si thjesht shembuj të jashtëzakonshëm të një ndërhyrjeje të pazakontë nga Perëndia në çështjet e qenieve njerëzore. Ato përshkruajnë mënyrën se si Perëndia vepron në botë.
2. A e bën Perëndinë përgjegjës për mëkatin doktrina kalviniste e providencës së Perëndisë? Kundër pikëpamjes kalviniste të providencës së Perëndisë (e cila pohon se Ai dekreton për lejimin e mëkatit dhe të keqes) Arminanët do të thoshin se Perëndia nuk është përgjegjës për mëkatin dhe të keqen sepse Ai nuk i ka caktuar ato e as i ka shkaktuar ato në ndonjë mënyrë. Kjo është me të vërtetë një mënyrë e shkarkimit të Perëndisë nga përgjegjësia si dhe faji për mëkatin, por a është kjo mënyra biblike?
Problemi është nëse pozita arminiane mund të shpjegojë me të vërtetë shumë tekste të cilët qartësisht thonë se Perëndia cakton që disa njerëz të mëkatojnë ose bëjnë keq (shiko Seksionin B.7, më lart, fq. 322–327). Vdekja e Krishtit është shembulli më i mirë i kësaj, por ka edhe shumë të tjerë në Shkrim (disa prej të cilëve janë: vëllezërit e Jozefit, faraoni, egjiptianët, kanaanenjtë, djemtë e Elit, numërimi i popullsisë nga Davidi, si dhe Babilonasit). Kësaj mund t’i jepet përgjigjja se këto ishin ngjarje të pazakonta, përjashtime nga mënyra e zakonshme e të vepruarit të Perëndisë, por kjo nuk e zgjidh problemin, sepse sipas pikëpamjes arminiane, si do mundet Perëndia të jetë i shenjtë po qe se Ai cakton qoftë edhe një veprim të vetëm të mëkatshëm?
Pozita kalviniste duket e preferueshme: Perëndia Vetë nuk mëkaton kurrë por e realizon gjithnjë vullnetin e Tij përmes shkaqesh dytësore; d.m.th. përmes faktorëve personalë moralë të cilët në mënyrë të vullnetshme dhe me dashje, bëjnë atë që Perëndia ka caktuar. Këto faktorë personalë moralë (si qenie njerëzore ashtu edhe engjëj të ligj) duhen fajësuar për të këqijat që bëjnë. Ndërkohë që pozita arminiane kundërshton me argumentin se nga një nivel njerëzor, njerëzit janë gjithashtu përgjegjës për atë që shkaktojnë që të tjerët të bëjnë, ne mund të përgjigjemi duke thënë se Shkrimi nuk është i gatshëm që një arsyetim të tillë t’ia veshë Perëndisë. Përkundrazi, Shkrimi në mënyrë të përsëritur jep shembuj ku Perëndia në një mënyrë të mistershme e të fshehtë, mundet që njëfarësoj të caktojë që njerëzit të bëjnë të keqen, por vazhdimisht ia vë fajin për paudhësitë e bëra individëve njerëzorë që bëjnë të gabuarën e kurrë Perëndisë Vetë. Pozita arminiane duket se nuk ka arritur të tregojë arsyen përse Perëndia nuk mundet të veprojë në këtë mënyrë në botë, duke ruajtur si shenjtërinë e Tij ashtu edhe përgjegjësinë individuale njerëzore për mëkatin.
3. A munden zgjedhjet e caktuara nga Perëndia të jenë zgjedhje reale? Në përgjigje ndaj këtij pretendimi që zgjedhjet e caktuara nga Perëndia nuk mund të jenë zgjedhje reale, duhet thënë se ky është thjesht një supozim i bazuar edhe një herë tjetër në përvojën dhe intuitën njerëzore, e jo në një tekst specifik nga Shkrimi.[141]53 Megjithëkëtë, Shkrimi nuk të lë të kuptosh se ne mundet që të dalim në konkluzione nga përvoja jonë njerëzore kur kemi të bëjmë me kontrollin providencial të Perëndisë mbi krijesat, e veçanërisht qeniet njerëzore. Arminianët, thjesht nuk i janë përgjigjur pyetjes: Ku thotë Shkrimi që një zgjedhje e caktuar nga Perëndia nuk është një zgjedhje reale?[142]54 Kur lexojmë pasazhe të cilat nënkuptojnë se Perëndia vepron përmes vullnetit tonë, aftësisë tonë për të zgjedhur, si dhe për volinë tonë vetjake, mbi ç’baza atëherë do mundemi të themi se një zgjedhje e shkaktuar nga Perëndia përmes këtyre e mënyrave, nuk është një zgjedhje reale? Do të dukej më mirë të pohonim se Perëndia thotë se zgjedhjet tona janë reale, si dhe të dalim në përfundimin se për rrjedhojë ato janë reale. Shkrimi në mënyrë të përsëritur pohon se zgjedhjet tona janë zgjedhje të mirëfillta, se ato kanë rezultate reale, dhe se këto rezultate mbeten në përjetësi. “Bëje këtë dhe do të jetosh” (Luka 10:28). “Sepse Perëndia e deshi aq botën, sa dha Birin e tij të vetëmlindurin, që, kushdo që beson në të, të mos humbasë, por të ketë jetën e përjetshme” (Gjoni 3:16).
Kjo na shtyn në përfundimin që Perëndia na ka bërë në një mënyrë të atillë që (1) Ai cakton gjithçka që ne bëjmë, dhe (2) ne ushtrojmë vullnetin tonë personal dhe bëjmë zgjedhje reale e të vullnetshme. Për shkak se ne nuk mundemi që ta kuptojmë këtë, duhet që për pasojë ta refuzojmë? Ne nuk mund të kuptojmë (në një kuptim përfundimtar) se si një bimë mund të jetojë, apo se si një grerëz mund të fluturojë, apo se si Perëndia mund të jetë i gjithëpranishëm apo i përjetshëm. Si të bëjmë atëherë, t’i refuzojmë këto fakte? A nuk do të bënim faktikisht tjetër gjë duke thjesht i pranuar ato si të vërteta, qoftë ngaqë ne shikojmë që bimët në fakt jetojnë dhe se grerëzat në fakt fluturojnë, apo ngaqë Shkrimi vetë na mëson se Perëndia është i gjithëpranishëm dhe i përjetshëm?
Kalvini bën disa herë dallimin midis “domosdoshmërisë” dhe “detyrimit” në lidhje me vullnetin tonë: jobesimtarët mëkatojnë domosdoshmërisht, por asgjë nuk i shtrëngon ata që të mëkatojnë kundër vullnetit të tyre.[143]55 Në përgjigje ndaj kundërshtimit që një veprim nuk mund të jetë i vullnetshëm apo me dëshirë nëse është një akt domosdoshmërie, Kalvini tregon si veprat e mira të Perëndisë (i Cili domosdoshmërisht bën mirë), ashtu edhe veprat e këqija të Djallit (i cili domosdoshmërisht bën keq):
Nëse fakti që ai duhet të bëjë mirë nuk e pengon vullnetin e lirë të Perëndisë në bërjen mirë; nëse djalli i cili mund të bëjë vetëm keq, gjithsesi mëkaton me vullnetin e vet—kush do të thoshte që për rrjedhojë njeriu mëkaton më pak vullnetshëm për shkak se ai është subjekt ndaj domosdoshmërisë së mëkatimit?[144]56
Kush jemi ne që të themi që zgjedhjet njëfarësoj të shkaktuara nga Perëndia nuk mund të jenë reale? Mbi ç’baza mund ta vërtetojmë këtë? Perëndia, në Shkrim, na thotë se Ai cakton gjithçka që ndodh. Ai gjithashtu na thotë se zgjedhjet si dhe veprimet tona janë të rëndësishme për Të dhe se ne jemi përgjegjës përpara tij për veprimet tona. Ne duhet thjesht që t’i besojmë këto gjëra dhe të ngushëllohemi në to. Tek e fundit, vetëm Ai vendos se çfarë është e rëndësishme, çfarë është reale, dhe çfarë është përgjegjësia e mirëfilltë vetjake në univers.
Por, a kanë veprimet tona ndikim tek Perëndia? Në këtë pikë, arminianët do të kundërshtojnë duke thënë se ndërkohë që kalvinistët mund të thonë se një zgjedhje e shkaktuar nga Perëndia është një zgjedhje e mirëfilltë, ajo nuk është e mirëfilltë në çdo kuptim përfundimtar, sepse, sipas pikëpamjes kalviniste, asgjë prej atyre gjërave që Perëndia bën, nuk mund të jetë një reagim ndaj asaj që bëjmë ne. Xhek Katrelli thotë:
Kalvinizmi mbetet ende një teologji e përcaktueshmërisë, për sa kohë që ajo deklaron se asgjë prej atyre që Perëndia bën, nuk mund të kushtëzohet nga njeriu, apo të jetë një reagim ndaj diçkaje në botë. Ideja që një Perëndi sovran duhet që të veprojë gjithmonë dhe kurrë të mos reagojë, është një pikë tek e cila pothuajse të tërë kalvinistët duket se janë të një mendjeje....Teologët e Reformimit janë të një mendjeje që dekreti i përjetshëm është i pakushtëzuar apo absolut....“Teologjia Dekretuese” thotë se “Perëndia nuk mund të ndikohet nga e as të reagojë ndaj ndonjë gjëje jashtë Tij,” thotë Daane.[145]57
Por këtu, Katrelli e ka keqkuptuar teologjinë e Reformuar për dy arsye. Së pari, ai ka cituar Xheims Denin (James Daane) i cili, paçka se i përket Kishës së Reformuar të Krishterë, ka shkruar si një kundërshtar, e jo si një mbrojtës i teologjisë klasike të Reformuar, dhe deklarata e tij nuk përfaqëson një pozitë të cilën teologët e Reformuar do ta pranonin. Së dyti, Katrelli ka ngatërruar dekretet e Perëndisë përpara krijimit me veprimet e Perëndisë në kohë. Është e vërtetë që kalvinistët do të thoshin se dekretet e përjetshme të Perëndisë, nuk u ndikuan nga ndonjë prej veprimeve tona, dhe nuk mund të ndryshohet prej nesh, përderisa ato qenë bërë përpara krijimit. [146]58 Por, të dalësh nga kjo në përfundimin që kalvinistët mendojnë se Perëndia nuk reagon në kohë ndaj çfarëdo gjëje që ne bëjmë, apo se Ai nuk ndikohet nga asgjë që ne bëjmë, thjesht është e pavërtetë. Asnjë teolog kalvinist që njoh, nuk ka thënë ndonjëherë se Perëndia nuk ndikohet nga ajo që ne bëjmë apo se Ai nuk reagon ndaj asaj që ne bëjmë. Ai trishtohet për mëkatin tonë. Ai kënaqet në lavdërimet tona. Ai u përgjigjet lutjeve tona. Të thuash se Perëndia nuk reagon ndaj veprimeve tona, do të thotë të mohosh të tërë historinë e Biblës nga “Zanafilla” e deri tek “Zbulesa”.
Tani, një kalvinist do të shtonte se Perëndia ka dekretuar përjetësisht se do të reagonte ndaj nesh ashtu sikurse bën. Faktikisht, Ai ka dekretuar që ne do të vepronim ashtu sikurse bëjmë dhe se Ai do të reagojë ndaj veprimeve tona, por përgjigjet e Tij janë gjithsesi reagime të vërteta, përgjigjet e Tij ndaj lutjeve janë gjithsesi përgjigje të vërteta ndaj lutjeve, kënaqësia që Ai merr nga lavdërimet tona, është ende kënaqësi e vërtetë. Katrelli sigurisht që mund ta kundërshtojë që një reagim që Perëndia ka planifikuar kohë më parë nuk është një reagim real, por kjo është shumë më ndryshe se të thuash se kalvinistët besojnë se Perëndia nuk reagon ndaj asaj që ne bëjmë. Për më tepër, ne i kthehemi të njëjtit supozim të pabazë që përshkon këtë kundërshtim: mbi ç’bazë nga Shkrimi mund të thotë Katrelli se një reagim që Perëndia e ka planifikuar kohë më parë, nuk është një reagim i mirëfilltë?[147]59
Këtu, është e dobishme për ne që të kuptojmë se nuk ka realitet tjetër në univers me përjashtim të asaj që Perëndia Vetë ka bërë. A është një bubullimë e shkaktuar nga Perëndia një bubullimë e mirëfilltë? A është një mbret të cilin Perëndia e ka hipur në fron, një mbret i mirëfilltë? A është një fjalë të cilën Perëndia bën që unë ta them (Psa. 139:4; F. e Urta 16:1) një fjalë e mirëfilltë? Sigurisht që këto janë të mirëfillta! Nuk ka realitet tjetër veç atij të cilin Perëndia realizon! Atëherë, a është një zgjedhje njerëzore që njëfarësoj Perëndia shkakton të ndodhë, një zgjedhje e mirëfilltë? Po, është, në po të njëjtën mënyrë që një bubullimë apo një mbret është real në përputhje me karakteristikat dhe vetitë e tyre. Zgjedhja që unë bëj, nuk është një zgjedhje “e imponuar” apo “e pavullnetshme”. Ne bëjmë zgjedhje tërë kohën, dhe absolutisht nuk kemi fare ndjesinë e të qenurit të detyruar apo të shtrënguar që të zgjedhim këtë gjë dhe jo atë tjetrën.
Tani, disa mund të kundërshtojnë duke thënë se kjo pikëpamje na bën ne thjesht “kukulla” apo “robotë.” Por ne nuk jemi as kukulla e as robotë; ne jemi persona realë. Kukullat dhe robotët nuk kanë fuqinë për të bërë zgjedhje personale e as madje të kenë mendime individuale. Ne, në kontrast me këtë, mendojmë, marrim vendime si dhe zgjedhim. Përsëri, arminiani gabimisht merr informacion nga situata jonë si qenie njerëzore dhe pastaj e përdor atë informacion për të vënë kufizime mbi atë që Perëndia mundet apo nuk mundet që të bëjë. Të tëra këto analogji nga përvoja njerëzore, nuk arrijnë që të pasqyrojnë faktin që Perëndia është shumë më i madh sesa aftësitë tona të kufizuara njerëzore. Për më tepër, ne jemi shumë më tepër realë dhe të ndërlikuar se mund të jetë cilido robot apo kukull teatrale ndonjëherë. Ne jemi persona realë të krijuar nga një Perëndi pafundësisht i fuqishëm dhe pafundësisht i mençur.
Një pjesë e mirë e vështirësisë tonë është të kuptojmë se si Perëndia mund të na bëjë që të zgjedhim diçka me dëshirë e cila vjen nga natyra e fundme e ekzistencës tonë prej krijesash. Në një botë hipotetike ku të gjitha gjallesat e krijuara nga Perëndia të ishin bimë të rrënjosura në tokë, ne mund të përfytyrojmë njërën bimë duke diskutuar me një tjetër se Perëndia nuk mund të bënte krijesa të gjalla të cilat do mund të lëviznin mbi tokë, sepse si atëherë do mund t’i mbanin rrënjët e tyre me vete? Dhe, nëse rrënjët nuk do t’i kishin në tokë, nga do ta merrnin atëherë ushqimin? Një bimë “arminiane” mund të kishte thënë, “Me qëllim që Perëndia të krijojë një botë me gjallesa, Atij do t’i duhej t’i krijonte ato me rrënjë dhe me karakteristikën e jetesës së të të tërë jetës së tyre në një vend të vetëm. Të thuash që Perëndia nuk mund të krijojë gjallesa të cilat lëvizin nëpër tokë, nuk e sfidon gjithëfuqinë e Perëndisë, sepse kjo është thjesht të thuash se Ai nuk mund të bëjë gjërat të cilat logjikisht nuk mund të bëhen. Për rrjedhojë, është e pamundur që Perëndia të mund të krijonte një botë ku gjallesat kanë gjithashtu kapacitetin për të lëvizur mbi tokë.” Problemi me këtë bimë, është se ajo e ka kufizuar fuqinë e Perëndisë mbi bazën e përvojës së saj “prej bime”.
Në një nivel më të lartë, ne mund të përfytyrojmë një krijim që përmban edhe bimë edhe kafshë por jo qenie njerëzore. Në atë krijim, ne mund të përfytyrojmë një debat mes një qeni “Kalvinist” dhe një qeni “Arminian”, ku qeni “Kalvinist” do të thoshte se është e mundshme për Perëndinë që të krijojë krijesa që jo vetëm mund të komunikojnë me të lehura me njëra tjetrën, por që të lehurat e tyre madje mund t’i shënojnë në letër e t’i dërgojnë që të kuptohen në heshtje nga krijesa të tjera në një distancë disa ditë udhë larg, krijesa të cilat nuk janë parë kurrë nga krijesa dërguese që shënoi të lehurat e saj në letër. Qeni “Arminian” do të përgjigjej duke thënë se Perëndia nuk mund ta bëjë një gjë të tillë, sepse në thelb të idesë së komunikimit mes krijesave, është dëgjimi dhe shikimi (dhe zakonisht nuhatja!) e krijesës prej nga njëra merr mesazhin e komunikuar prej tjetrës. Të thuash se mund të ketë komunikim pa dëgjuar, parë apo nuhatur krijesën tjetër, është një ide absurde! Kjo është përtej diapazonit të ndodhive të mundshme dhe është e paperceptueshme nga ana logjike. Për rrjedhojë, është e pamundur të mendojmë se Perëndia mund ta krijojë një krijesë me një aftësi të tillë komunikuese.
Në të dy rastet, bima “arminiane” dhe qeni “arminian” janë në gabim, për shkak se ato e kanë kufizuar në mënyrë të pasaktë llojin e asaj gjëje që Perëndia mund të krijojë duke derivuar atë që qe e mundshme për Perëndinë (sipas mendimit të tyre) bazuar tek ekzistenca e tyre e fundme prej krijesash. Por kjo është shumë e ngjashme me teologun Arminian i cili pohon thjesht se (mbi bazën e perceptimeve të veta mbi përvojën njerëzore) që Perëndia nuk mund të krijojë një krijesë që bën zgjedhje me dëshirë, të vullnetshme dhe kuptimplota, dhe se ato zgjedhje janë gjithsesi të caktuara nga Perëndia. Në mënyrë të ngjashme, teologu Arminian i cili thotë se Perëndia nuk mund ta paracaktojë atë të keqe që të ndodhë e megjithëkëtë të mos jetë përgjegjës Vetë për të keqen, është njëlloj si ta kufizosh Perëndinë bazuar thjesht mbi bazën e vëzhgimit të përvojës tonë prej njerëzish të fundmë.
4. A inkurajon pikëpamja kalviniste e providencës qoftë një fatalizëm të rrezikshëm apo një prirje për të “jetuar si arminianët”? Kjo pikëpamje e providencës e paraqitur më lart, thekson nevojën për bindje me përgjegjshmëri, kështu që nuk është e saktë të thuash se ajo inkurajon atë lloj fatalizmi që thotë se çfarëdo që është, është ajo që duhet të jetë. Ata të cilët i akuzojnë shkruesit e Reformuar se e besojnë këtë, thjesht nuk e kanë kuptuar doktrinën e Reformuar të providencës.
Por a “jetojnë si arminianët” kalvinistët gjithsesi”? Si kalvinistët ashtu edhe arminianët besojnë se veprimet tona çojnë në rezultate konkrete dhe se ato janë përjetësisht të rëndësishme. Të dyja palët janë të një mendjeje për faktin që ne jemi përgjegjës për veprimet tona dhe se ne ndërmarrin zgjedhje të vullnetshme e me dëshirë. Të dyja grupet janë të një mendjeje që Perëndia u përgjigjet lutjeve, që shpallja e ungjillit çon në shpëtim të njerëzve dhe se bindja ndaj Perëndisë çon në bekim në jetë, ndërkohë që mosbindja çon në mungesë të bekimit të Perëndisë.
Por dallimet janë shumë të ndjeshme. Kalvinistët kur i përmbahen doktrinës së tyre, do të jetojnë me një mirëbesim shumë herë më të gjithanshëm tek Perëndia në të gjitha rrethanat dhe në një liri shumë herë më të madhe nga meraku për të ardhmen, për shkak se ata janë të bindur që Perëndia jo vetëm do të bëjë që qëllimet e Tij kryesore të realizohen me sukses në fund, por edhe që të gjitha gjërat bashkëveprojnë për të mirë për ata që e duan Perëndinë, për ata që janë të thirrur sipas qëllimit të tij (Rom. 8:28). Ata do t’i jenë gjithashtu mirënjohës Perëndisë për të tëra dobitë që na vijnë nga cilado anë, sepse ai i cili beson në providencën e Perëndisë është i sigurt që arsyeja përfundimtare që shkakton gjithçka që ndodh, nuk është ndonjë ndodhi rastësore në univers, e as “vullneti i lirë” i një qenieje tjetër njerëzore, por është në fund të fundit, mirësia e Perëndisë Vetë. Ata do të kenë gjithashtu durim të madh në vështirësi, duke e ditur, se gjëja që ka ndodhur, nuk ka ndodhur për shkak se Perëndia nuk ishte në gjendje që ta parandalonte atë, por për shkak se edhe ajo është pjesë e planit të Tij të mençur. Kështu që dallimet janë të jashtëzakonshme. Kalvini thotë:
Mirënjohja në mendje për rezultatet e favorshme, durimi në vështirësi, si dhe gjithashtu liria e pabesueshme nga shqetësimi për të ardhmen, ndjekin domosdoshmërisht këtë njohuri....Padija rreth providencës është më e madhja e të tëra mjerimeve; lumnia më e madhe gjendet në të diturin e kësaj.[148]60
5. Kundërshtime të tjera ndaj pozitës arminiane. Përveç reagimit ndaj katër pretendimeve specifike arminiane rreth disa kundërshtimeve të përmendura më lart, duhen marrë në shqyrtim edhe ato pak kundërshti të tjera që mbeten.
a. Nga një pikëpamje arminiane, si mundet Perëndia ta dijë të ardhmen?: Sipas pikëpamjes arminiane, zgjedhjet tona njerëzore, nuk shkaktohen nga Perëndia. Ato janë tërësisht të pavarura. Por Shkrimi jep shumë shembuj ku tregohet që Perëndia parashikon të ardhmen si dhe të profecive që përmbushen me saktësi. Si mundet Perëndia të parashikojë të ardhmen në këtë mënyrë po të mos jetë i sigurt për atë që do të ndodhë?
Në përgjigje të kësaj pyetjeje, Arminianët japin tre lloje përgjigjesh. Disa thonë se Perëndia nuk është në gjendje të dijë hollësitë që kanë të bëjnë me të ardhmen, specifikisht, ata mohojnë që Perëndia është në gjendje të dijë se çfarë zgjedhjesh qeniet njerëzore individuale do të bëjnë në të ardhmen.[149]61 Kjo, mua më duket si pozita më tipike e Arminianëve, por rezultati është që ndërkohë që Perëndia mund të jetë në gjendje të bëjë disa parashikime mjaft të sakta bazuar në njohurinë e plotë të të tashmes, këto nuk mund të jenë parashikime të sigurta. Në fund të fundit kjo nënkupton gjithashtu se Perëndia është i paditur për sa i takon të tëra zgjedhjeve të ardhshme të njerëzve, gjë që do të thotë se Ai nuk di as se si do të jetë bursa nesër, apo se kush do të zgjidhet presidenti i ardhshëm i Shteteve të Bashkuara, apo se kush do të kthehet në besim. Nisur nga kjo pikëpamje, cilën ngjarje të historisë njerëzore do mundej Perëndia të dinte me siguri paraprakisht? Asnjë. Ky është një rishikim radikal i idesë së gjithëdijes, dhe duket se mohohet qartësisht nga dhjetëra shembujt e profecive të sakta parashikuese që gjejmë në Shkrim, përmbushja e të cilave demonstron se Perëndia është Perëndia i vërtetë, ndryshe nga perënditë e rremë.[150]62
Arminianë të tjerë thjesht pohojnë se Perëndia di gjithçka që do të ndodhë, por kjo nuk do të thotë se Ai ka planifikuar apo shkaktuar atë që do të ndodhë, kjo thjesht do të thotë që Ai ka aftësinë të shikojë në të ardhmen. (Një frazë e përdorur nganjëherë për të shprehur këtë pikëpamje, është: “Paranjohuria nuk nënkupton paracaktueshmëri.”) Kjo me shumë mundësi është pikëpamja më e zakonshme Arminiane, dhe ajo është shprehur me mjeshtëri nga Xhek Katrelli: “Unë pohoj që Perëndia ka një paranjohuri të vërtetë për zgjedhjet me vullnet të lirë, pa qenë Vetë faktori që i shkakton ato zgjedhje, apo që i bën ato të sigurta.”[151]63
Problemi me këtë pozitë, është se, edhe nëse Perëndia nuk planifikoi apo nuk shkaktoi që gjëra të ndodhin, fakti që ato janë paranjohur, do të thotë se ato padyshim do të ndodhin. Dhe kjo do të thotë se vendimet tona janë të paracaktuara nga diçka (qoftë ky fati apo mekanizmi i pashmangshëm shkak-pasojë i universit), dhe ato ende nuk janë të lirë në kuptimin se si Arminiani dëshiron që ato të jenë të lirë. Nëse zgjedhjet tona të ardhshme bëhen të ditura, atëherë ato janë të fiksuara, dhe nëse janë të fiksuara, atëherë ato nuk janë të “lira” sipas kuptimit arminian (të papërcaktuara apo pashkaktuara).
Një reagim i tretë arminian, quhet “njohuri e mesme.” Ata të cilët marrin këtë pikëpamje, thonë se zgjedhjet e ardhshme të njerëzve nuk janë të përcaktuara nga Perëndia, por se Perëndia i di ato gjithsesi sepse Ai i di të tëra mundësitë e të ardhmes, dhe se Ai e di se si çdo krijesë e lirë do të reagojë në çfarëdo tërësie rrethanash që mund të shfaqen.[152]64 William Craig thotë:
Njohuria e thellë e Perëndisë për sa i takon vullnetit të krijesave të lira, është një veti kaq tejkaluese saqë Perëndia di ekzaktësisht se çfarë do të bënin krijesat e lira nëse Perëndia do ta vinte në një tërësi rrethanash të caktuara....Duke ditur se çfarë do të bënte çdo krijesë e lirë e mundshme në çdo situatë të mundshme, Perëndia, duke sjellë atë rrethanë të caktuar, do ta dinte se çfarë krijesa do të bënte lirisht....Kësisoj ai paranjeh me siguri gjithçka që do të ndodhë në botë.[153]65
Por pikëpamja e Krigut nuk mbron një pikëpamje lirie në kuptimin se si e marrin Arminianët zakonisht: që asnjë shkak apo tërësi shkaqesh nuk e bën një person të zgjedhë mënyrën se si ai apo ajo zgjodhi. Sipas pikëpamjes së Kreigut, rrethanat dhe predispozicioni i vetë personit garantojnë që një zgjedhje e caktuar do të bëhet, përndryshe, Perëndia nuk do mund të dinte se cila do ishte zgjedhja nga kjo njohuri e plotë që Ai ka për personin si dhe rrethanat. Por, nëse Perëndia e di se cila do të jetë zgjedhja e personit dhe nëse ajo zgjedhje është e garantuar apo jo, atëherë nuk mund të ndodhë ndryshe. Për më tepër, nëse si personi ashtu edhe rrethanat janë krijuar nga Perëndia, atëherë, si përfundim, rezultati është përcaktuar nga Perëndia. Kjo duket si shumë e afërt me lirinë sipas kuptimit kalvinist, por padyshim që nuk është ajo lloj lirie që do të pranonin pjesa më e madhe e Arminianëve.
b. Sipas një pikëpamjeje arminiane, si mundet e keqja të ekzistojë duke qenë se Perëndia nuk e dëshiron?: Arminianët mjaft qartë thonë se hyrja e të keqes në botë, nuk qe në përputhje me vullnetin e Perëndisë. Pinaku thotë: “Rënia e njeriut është një përgënjeshtrim elokuent i teorisë që vullneti i Perëndisë realizohet gjithnjë.”[154]66 Por si mundet të ekzistojë e keqja nëse Perëndia nuk dëshiron që ajo të ekzistojë? Nëse e keqja ndodh pavarësisht faktit se Perëndia nuk dëshiron që ajo të ndodhë, kjo duket se mohon gjithëfuqinë e Perëndisë: Ai dëshironte të parandalonte të keqen, por nuk qe në gjendje që ta bënte këtë. Si atëherë do mundemi të besojmë se ky Perëndi është i gjithëfuqishëm?
Përgjigjja e zakonshme Arminiane, është se Perëndia qe në gjendje ta parandalonte të keqen, por Ai zgjodhi të lejonte mundësinë e të keqes me qëllim që të garantonte që engjëjt dhe njerëzit do të kishin lirinë e nevojshme për të ndërmarrë zgjedhje kuptimplota. Me fjalë të tjera, Perëndisë i duhej që të lejonte për mundësinë e zgjedhjeve të mëkatshme me qëllim që të lejonte zgjedhje të mirëfillta nga njerëzit. Katrelli thotë: “Kjo liri e dhënë nga Perëndia përfshin edhe lirinë e dhënë njerëzve për të rebeluar dhe mëkatuar edhe ndaj Krijuesit Vetë. Duke krijuar një botë në të cilin mëkati është i mundshëm, Perëndia nëpërmjet kësaj e detyroi Veten që të reagonte në mënyra specifike po qe se mëkati do të bëhej realitet.”[155]67
Por as kjo nuk është një përgjigje e kënaqshme, sepse nënkupton që Perëndia do të lejojë mundësinë e zgjedhjeve të mëkatshme përjetësisht në qiell. Sipas pozitës arminiane, nëse ndonjë prej zgjedhjeve dhe veprimeve tona duhet të jenë të mirëfillta dhe reale, atëherë do duhet që ato të përfshijnë mundësinë e zgjedhjeve të mëkatshme. Por, kjo nënkupton që edhe në qiell, për tërë përjetësinë, ne do të përballemi me mundësinë reale të zgjedhjes së të keqes, dhe për rrjedhojë, me mundësinë e rebelimit kundër Perëndisë dhe humbjes së shpëtimit tonë dhe dëbimit jashtë parajsës! Ky është një mendim lemerisës, por duket si një rrjedhojë e nevojshme e pikëpamjes Arminiane.
Megjithëkëtë, është një rrjedhim i cili është edhe më shqetësues akoma: Nëse zgjedhjet e mirëfillta duhet të lejojnë për mundësinë e zgjedhjes së të keqes, atëherë (1) zgjedhjet e Perëndisë nuk janë reale, përderisa Ai nuk mund të zgjedhë të keqen, apo (2) Zgjedhjet e Perëndisë janë reale, dhe ekziston mundësia e mirëfilltë që Perëndia të mundet që një ditë prej ditësh të zgjedhë të bëjë të keqen, ndoshta vetëm pak, ose ndoshta goxha shumë. Nëse peshojmë rrjedhojën e kësaj të dytës, kjo bëhet lebetitëse. Por kjo bie ndesh me dëshminë e bollëkshme të Shkrimit.[156]68 Nga ana tjetër, rrjedhoja e parë është qartësisht e pavërtetë: Perëndia është përkufizimi i asaj që është reale, dhe është qartësisht gabim të thuash që zgjedhjet e Tij nuk janë të mirëfillta. Për pasojë, të dy rrjedhojat sigurojnë arsye të mira për refuzimin e pozitës Arminiane sipas të cilës zgjedhjet reale duhet të lejojnë mundësinë e zgjedhjes së të keqes, por kjo na kthen tek çështja e mëparshme për të cilën nuk duket se ka një përgjigje të kënaqshme nga pozita arminiane: Si mundet të ekzistojë e keqja nëse Perëndia nuk e dëshiron atë që të ekzistojë?
c. Nga një pikëpamje arminiane, nga mund ta dimë se Perëndia do të ngadhënjejë mbi të keqen?: Po t’i kthehemi pohimit arminian që e keqja nuk është në përputhje me vullnetin e Perëndisë, ngrihet një problem tjetër: nëse e tërë e keqja e tanishme në botë erdhi në botë paçka se Perëndia nuk e deshi, si mund të jemi të sigurt që Perëndia do të ngadhënjejë mbi të në fund? Sigurisht, Perëndia thotë tek Shkrimi që Ai do të ngadhënjejë mbi të keqen. Por nëse Ai nuk qe në gjendje ta mbante atë jashtë universit në krye të herës dhe e keqja u fut përkundër vullnetit të Tij, dhe nëse Ai nuk qe në gjendje të parashikonte rezultatin e çfarëdo ngjarjesh të ardhshme të cilat përfshijnë zgjedhjen e lirë të njerëzve, engjëjve dhe faktorëve demonikë, atëherë si mund të jemi të sigurt se deklarata e Perëndisë, që Ai do të ngadhënjejë mbi të tërë të keqen, është e vërtetë në vetvete? Ndoshta ky është thjesht një parashikim optimist i diçkaje që (nga këndvështrimi Arminian) Perëndia nuk mund ta dijë. Larg prej “lirisë së pabesueshme nga meraku për të ardhmen” që ka Kalvinisti ngaqë ai e di se një Perëndi i gjithëfuqishëm bën që “të gjitha gjërat bashkëveprojnë për të mirë” (Rom. 8:28), pozita e Arminianit duket logjike për të na shtyrë në një ankth të rrënjosur thellë rreth rezultatit përfundimtar të historisë.
Të dyja këto dy kundërshtimet e fundit për sa i takon të keqes, na bëjnë të kuptojmë se, paçka se ne mund të kemi vështirësi në të menduarin rreth pikëpamjes së Reformuar mbi të keqen si të paracaktuar nga Perëndia dhe tërësisht nën kontrollin e Perëndisë, ka vështirësi shumë më serioze për sa i takon pikëpamjes Arminiane të të keqes, si jo të paracaktuar apo madje të dëshiruar nga Perëndia, dhe për rrjedhojë, jo e sigurt se është nën kontrollin e Perëndisë.
d. Ndryshimi në pyetjet e mbetura pa përgjigje: Përderisa ne jemi të fundmë në arsyetimin tonë, ne në mënyrë të pashmangshme, do të kemi disa pyetje pa përgjigje rreth cilësdo doktrine biblike. Megjithëkëtë, mbi këtë çështje, pyetjet që kalvinistët dhe arminianët duhet të lënë pa përgjigje, janë mjaft ndryshe. Nga njëra anë, kalvinistët duhet të thonë se ata nuk e dinë përgjigjen ndaj pyetjeve të mëposhtme:
1. Si ekzaktësisht mundet Perëndia që të paracaktojë që ne të bëjmë të keqen në mënyrë të vullnetshme, e megjithëkëtë Perëndia të mos fajësohet për të keqen.
2. Si ekzaktësisht mund të bëjë Perëndia që ne të zgjedhim diçka me dëshirë.
Për të dyja këto, kalvinistët do të thoshin se përgjigjja disi duhet gjetur në një vetëdijësim për madhështinë e pafundme të Perëndisë, në njohurinë e faktit që Ai mund bëjë shumë më tepër sesa ne mund të mendojmë se Ai mundet. Kështu, efekti i këtyre pyetjeve pa përgjigje, është rritja e vlerësimit tonë për madhështinë e Perëndisë.
Nga ana tjetër, Arminianët duhet të lënë pa përgjigje pyetjet në lidhje me njohurinë e Perëndisë për të ardhmen, arsyen përse Ai do të lejonte të keqen kur kjo është kundër vullnetit të Tij, dhe nëse është apo jo e sigurt që Ai do të ngadhënjejë mbi të keqen. Mosarritja prej tyre për të zgjidhur këto çështje, ka prirjen që të zbehë madhështinë e Perëndisë, gjithëdijen e Tij, gjithëfuqinë e Tij, si dhe besueshmërinë absolute të premtimeve të Tij për të ardhmen. Gjithashtu, këto pyetje të mbetura pa përgjigje, kanë prirjen që të përlartësojnë madhështinë e njeriut (lirinë e tij për të bërë atë gjë që Perëndia nuk e dëshiron) si dhe fuqinë e të keqes (ajo vjen dhe mbetet në univers, paçka se Perëndia nuk e dëshiron). Për më tepër, duke mohuar që Perëndia mund të bëjë krijesa të cilat kanë zgjedhje reale të cilat janë gjithsesi të shkaktuara prej tij, pozita Arminiane zbeh mençurinë dhe aftësinë e Perëndisë, Krijuesit.
PYETJE PËR ZBATIM PERSONAL
1. A e ka rritur të menduarit e doktrinës së provanisë, mirëbesimin tuaj tek Perëndia? Si e ka ndryshuar kjo mënyrën se si ju mendoni për të ardhmen? A ka në jetën tënde vështirësi apo vuajtje në këtë kohë? Jep një shembull të një vështirësie specifike me të cilën je duke u përballur tani dhe shpjego se si doktrina e provanisë do të të ndihmojë në mënyrën se si ti mendon për të.
2. A mund të përmendësh pesë gjëra të mira që të kanë ndodhur deri më tani gjatë ditës së sotme? A ke qenë mirënjohës ndaj Perëndisë për secilën prej tyre?
3. A e mendon nganjëherë fatin apo shansin si shkaktarë të ngjarjeve që ndodhin në jetën tënde? Nëse je ndjerë ndonjëherë kështu, a e rrit apo e ul kjo gjë ankthin tënd për të ardhmen? Tani mendoni për një çast për ndonjë ngjarje të cilën ti mund t’ia kesh atribuuar fatit në të shkuarën. Në vend të kësaj, fillo të mendosh për këto ngjarje si nën kontrollin e Atit tënd të mençur dhe të dashur. Si të bën kjo gjë të ndjehesh ndryshe për to dhe për të ardhmen në përgjithësi?
4. A bie ndonjëherë në një vazhdë të një “besëtytnie” të vogël veprimesh apo ritualesh të cilat ti mendon se do të sjellin fat të mbarë apo që do të parandalojnë fatin e keq (si për shembull të frysh dorën pasi ke prekur gushën, të kesh frikë kur një mace e zezë të pret rrugën, të hysh me këmbën e djathtë, të mbash një objekt të caktuar “thjesht sa për fat të mbarë,” etj.)? A mendon se këto veprime kanë prirjen ta rrisin apo ta ulin besimin tënd tek Perëndia gjatë ditës, si dhe bindjen tënde ndaj Tij?
5. Shpjego se si një kuptim i duhur i doktrinës së providencës duhet ta drejtojë një të krishterë në një jetë më aktive lutjeje.
6. Cili ka qenë efekti i përgjithshëm i këtij kapitulli rreth mënyrës se si ti mendon dhe se si ndjehesh rreth Perëndisë si dhe ngjarjeve të jetës tënde?
TERMA TË VEÇANTË
Arminian
Kalvinist
pajtueshmëri
dekretet e Perëndisë
zgjedhje të lira
vullneti i lirë
qeverisje
njohuri e mesme
ruajtja e vazhdimësisë së ekzistencës
shkaku parësor
providenca
I Reformuar
Shkak dytësor
zgjedhje të vullnetshme
zgjedhje me dashje
BIBLIOGRAFI
(Për një shpjegim të kësaj bibliografie, shiko shënimin tek bibliografia e kapitullit 1, f. 38. Të dhënat e plota bibliografike mund të gjenden në fq. 1223–1229.)
Seksione në Teologjitë Sistematike Ungjillore
1. Anglikane (Episkopaliane)
1882–1892 Litton, 76–90
1930 Thomas, 176–183
2. Arminiane (Ueslejane apo Metodiste)
1847 Finney, 515–544
1875–1876 Pope, 1:437–456; 2:363–367, 386–390
1892–1894 Miley, 1:211–349; 2:271–308
1940 Wiley, 1:478–488
1983 Carter, 1:122–124, 130–133, 222–223
1983- Cottrell, 2:9–228, 265–333, 379–418
1987–1990 Oden, 1:270–316
3. Baptiste
1767 Gill, 1:246–251, 397–434
1887 Boyce, 115–125, 217–230
1907 Strong, 353–370, 410–443
1917 Mullins, 265–276
1976–1983 Henry, 5:307–333; 6:455–491
1983–1985 Erickson, 345–364, 387–432
1987–1994 Lewis/Demarest, 1:291–335; 2:71–122
4. Dispensacionale
1947 Chafer, 1:225–259
1949 Thiessen, 100–110, 119–132
5. Luteriane
1917–1924 Pieper, 1:483–497
1934 Mueller, 176–178, 189–195, 236–241
6. E Reformuar (apo Presbiteriane)
1559 Calvin, 1:197–237, 309–407 (1.16–18; 2.4–5)
1724–1758 Edwards, 1:3–93; 2:107–110, 525–543
1861 Heppe, 133–189, 251–280
1871–1873 Hodge, 1:535–549, 575–616; 2:280–312
1878 Dabney, 120–132, 221–223, 276–291
1887–1921 Warfield, SSW 1:93–115; SSW 2:411–447
1889 Shedd, 1:393–462, 527–533
1937–1966 Murray, CW 3:161–167, 185–189; CW 2:60–66
1938 Berkhof, 100–108, 165–178
1962 Buswell, 1:163–176
7. Ripërtëritëse (apo karizmatike/Pentekostale)
1988–1992 Williams, 1:117–140, 215–219
Seksione në Teologjitë Sistematike Përfaqësuese të Katolicizmit Romak
1. Katolike Romake: Tradicionale
1955 Ott, 87–91
2. Katolike Romake: Pas-Vatikanit II
1980 McBrien (pa trajtim të posaçëm)
Vepra të Tjera
Basinger, David, dhe Randall Basinger, red. Parackatimi dhe Vullneti i Lirë: Katër Pikëpamje të Sovranitetit Hyjnor dhe Lirisë së Njeriut (Predestination and Free Will: Four Views of Divine Sovereignty and Human Freedom). Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 1986.
Berkouwer, G.C. Provania e Perëndisë (The Providence of God). Përkth. nga Lewis B. Smedes. Grand Rapids: Eerdmans, 1952.
Cameron, N.M. de S. “Providenca (Providence).” Tek FRT ([157]NDT) fq. 177–179.
Carson, D.A. Sovraniteti Hyjnor dhe Përgjegjshmëria Njerëzore: Pikëpamje Biblike në Shqyrtim Krahasues (Divine Sovereignty and Human Responsibility: Biblical Perspectives in Tension). New Foundations Theological Library. Atlanta: John Knox, and London: Marshall, Morgan and Scott, 1981.
_______. Edhe Sa Kohë o Zot? Reflektime mbi Vuajtjet dhe të Keqen (How Long, O Lord? Reflections on Suffering and Evil). Grand Rapids: Baker, and Leicester: Inter-Varsity Press, 1990.
Craig, William Lane. I Vetmi Perëndi i Mençur: Përputhshmëria e Paranjohurisë Hyjnore dhe Lirisë Njerëzore (The Only Wise God: The Compatibility of Divine Foreknowledge and Human Freedom). Grand Rapids: Baker, 1987.
Feinberg, John. Fytyrat e Shumta të së Keqes: Sistemet Teologjike dhe Problemi i të Keqes (The Many Faces of Evil: Theological Systems and the Problem of Evil). Zondervan, 1994.
Flavel, John. Misteri i Provanisë (The Mystery of Providence). Edinburgh and Carlisle, Pa.: Banner of Truth, 1976. Ribotim i botimit të vitit 1698.
Helm, Paul. Provania e Perëndisë (The Providence of God). Leicester and Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 1994.
Parker, T.H.L. “Provania e Perëndisë (Providence of God).” Tek FUT ([158]EDT) fq. 890–891.
Pink, Arthur W. Sovraniteti i Perëndisë (The Sovereignty of God). Grand Rapids: Baker, 1930.
Warfield, B.B. Kalvini dhe Kalvinizmi (Calvin and Calvinism). London and New York: Oxford University Press, 1931.
PASAZH NGA SHKRIMI PËR T’U MËSUAR PËRMENDËSH
“Romakëve” 8:28: Dhe ne e dimë se të gjitha gjërat bashkëveprojnë për të mirë për ata që e duan Perëndinë, për ata që janë të thirrur sipas qëllimit të tij.
HIMN
“PERËNDIA LËVIZ NË NJË MËNYRË TË MISTERSHME (GOD MOVES IN A MYSTERIOUS WAY)”
Perëndia lëviz në një mënyrë të mistershme
Mrekullitë e Tij për të kryer;
Ai lë gjurmët e këmbëve të Tij në det,
Dhe mbi stuhi shkon kaluar.
Thellë në miniera të padepërtueshme
Aftësish gjithnjë të suksesshme në çdo an’
Ai ruan projektet e Tij të shkëlqyera,
Dhe realizon vullnetin e Tij sovran.
Ju shenjtorë që frikë keni, merrni zemër përsëri;
Retë të cilave u druheni kaq
Janë përplot mëshirë dhe do të shkarkojnë si shi
bekime mbi kokën tuaj sakaq.
me shqisat e dobëta tuaja, mos e gjykoni Zotin,
por besojini Atij se hirin e Tij do t’ju japë;
Prapa një provanie të ngrysur që mbërrin
Ai fsheh një fytyrë që buzëqesh prapë.
Qëllimet e Tij, do të piqen shpejt,
Orë pas ore do t’i shpalosë;
sythi mund të ketë një shije të hidhur krejt,
por sa e ëmbël e ka lulja të vetën aromë.
Mosbesimi i verbër padyshim që do të gabohet,
dhe rrëmojë më kot në veprën e Tij;
Perëndia është interpretuesi i Vet,
Gjithçka e sqaron Vetë Ai.
Autori: William Cowper, 1774